De Peueraar 5, januari 1991

Auteur: Eric Krebbers

In de discussie, zoals die in dit blad tot nu toe gevoerd is, over internationale solidariteit (is) komt steeds opnieuw het begrip "bewust consumeren" naar voren. Ook tijdens de forumdiscussie werd het min of meer als paradepaardje van de is-beweging gepresenteerd. Hieronder een kritische kanttekening.

Het bewust consumeren maakt een stormachtige ontwikkeling door. Max Havelaar snoept steeds opnieuw een procentje van de koffie-markt af. De WereldWinkels hebben succes en beginnen nu zelfs een kleding-actie. Ook allerlei "hebbedingetjes" uit de Derde Wereld die de Novib importeert doen het erg goed. De Is lijkt weer te leven.

Iets vergeten?

Ergens missen wij toch iets. Waarom wordt de rolverdeling tussen de Eerste en de Derde Wereld niet ter discussie gesteld? Waarom lijkt iedereen het normaal te vinden dat de mensen in de Derde Wereld voor ons produceren? Het lijkt er sterk op dat niemand er meer aan twijfelt dat wij het recht hebben te consumeren wat de Derde Wereld-boer verbouwt en wat de Derde Wereld-fabrieksarbeidster produceert. Wij kiezen er voor om de machtsstructuur zoals die bestaat niet te bestrijden, maar om gewoon ietsje meer geld te geven. Want dat is de keuze die de bewust consumeren-beweging maakt: niet de machtsverhoudingen die door de Wereldbank, het IMF en de multinationals bewaakt worden aan de kaak stellen, maar eenvoudigweg een beetje meer betalen aan de arbeiders daar. Deze keuze voor een paar pakken iets duurdere koffie betekent helaas wel een uit de weg gaan van een werkelijke oplossing. De enorme macht van het IMF laat je immers niet eens zien door een koffie-actie.

Sterker nog, het min of meer ontkennen van de rol van het IMF, de Wereldbank en de multinationals ontneemt ook direct het zicht op wat we hier kunnen doen. Het is toch nog altijd zo dat deze grootmachten hier, in het Westen zetelen? De armoede in de Derde Wereld wordt toch nog steeds voornamelijk van hier uit georganiseerd?

In feite helpen we de mensen in de Derde Wereld het meest door hier de architecten van hun uitbuiting te bestrijden. Door keer op keer de nadruk te leggen op bewust consumeren als enige mogelijkheid die ons rest om internationaal solidair te zijn worden de huidige machtsverhoudingen uiteindelijk alleen maar geaccepteerd en wellicht zelfs versterkt. We verzetten ons er immers niet meer tegen.

Individualisering

Maar er is meer aan de hand dan een gebrek aan zicht op de werkelijke aard van de problemen. Er wordt ook ingespeeld op een trend die uiteindelijk alleen maar in het voordeel kan zijn van de heersende elite, in de vorm van de al genoemde grootmachten als IMF, Wereldbank en multinationals. We doelen dan op de individualisering. Individualisering is iets dat iedere machthebber toejuicht bij zijn onderdanen, want eendracht maakt macht en dat is nu precies wat een machthebber wil voorkomen. De individualisatie in onze tijd is niet zomaar uit de lucht komen vallen. De geschiedenis van de afgelopen 500 jaar leert dat de individualisatie er min of meer is ingeslagen. Gemeenschappen werden door de elite met allerlei soorten geweld omgevormd in nette, overzichtelijke, makkelijk beheersbare "massa's" individuen. Individuen die als "coccoonende" eenlingen geen vuist meer kunnen maken.

(Op dit punt zijn wij het dan ook volledig oneens met Frits Glotze, die meent dat individualisatie gepaard gaat met kleinschaligheid en dingen die dichter bij de mensen gebeuren, zoals je in nieuwsbrief 4 kunt lezen. Individualisatie wordt volgens ons onder andere veroorzaakt doordat het kapitalisme met haar massale productiewijze een soort uniforme mens nodig heeft, die ook uniform consumeert. Zich uniek achtende individuele consumenten die overal inzetbaar zijn en dus niet gebonden door sociale banden en (kleinschalige) projecten, die immers goed georganiseerde gemeenschappen van niet alleen op zichzelf gerichte mensen vereisen.)

Het individualiseringsproces is nog steeds gaande en de bewust consumeren-actie lijkt daar op in te spelen. Het is geen actie waarbij hecht georganiseerde groepen zich verzetten tegen de heersende machten, maar een actie waarbij een eenzame consument vanachter zijn of haar winkelwagen een pak Max Havelaar-koffie pakt in plaats van andere koffie..

Op zich is het een grote groep mensen, die bewuste consumenten, maar wel bestaande uit totaal van elkaar afgezonderde individuen. Dit soort acties bevestigt het beeld van de huidige Westerse mens: in plaats van Homo Sapiëns spreken we tegenwoordig van Homo Consumens. Als je de Westerse mens wilt bereiken moet je hem of haar aanspreken als consument: dat is wat deze actie uitstraalt.

Het slechts (individueel) consument zijn in plaats van een mens die samen met anderen de wereld richting kan geven, of althans daartoe een poging kan doen, wordt op geen enkele wijze ter discussie gesteld. Je kan nog net de handig maakte prullaria in je winkelwagentje gooien, naar verder strekken onze mogelijkheden niet.

De organisatoren van dit soort acties maken steeds opnieuw duidelijk dat bewust consumeren de enige actievorm is die überhaupt tegenwoordig nog mogelijk is. Voor verdergaande acties zijn we te beperkt politiek bewust. Het zal je maar gezegd worden. Helaas werkt dit misschien wel als een zogenaamde "self-fullfilling prophecy": als je het maar vaak genoeg herhaald wordt het vanzelf waar!

Starre hiërarchische kolossen

En dan de organisatie van de acties. De WereldWinkels dreigen steeds hiërarchischer te worden. Max Havelaar-contracten worden door hoge heren beklonken (DE en AH). Het ligt voor de hand dat naarmate de successen van de bewust consumeren-acties toenemen en de schaal van de organisaties steeds groter wordt, de hiërarchie er in een steeds grotere rol gaat spelen. Iedere organisatie die niet consequent van beneden af bestuurd wordt vervalt op den duur tot een star, hiërarchisch kolos. Een kolos waarvan de top op den duur het beleid bepaalt. Nu al wordt Cuba bijvoorbeeld meer en meer gemeden als producentenland voor de WereldWinkels omdat de top meent dat een communistisch product minder goed verkoopt. Net als het IMF gaan de WereldWinkels eisen stellen aan de politieke situatie in een land, met zowat dezelfde maatstaven in de hand (liever niet communistisch).

Beperkte doelgroepen

Een ander punt van kritiek is dat de doelgroep die met zo'n actie gesteund wordt altijd erg beperkt is. Het gaat om koffieboeren of wevers. Nooit hoor je iets over de specifieke armoede onder vrouwen (feminisering van de armoede) en bijvoorbeeld fabrieksarbeidsters. Door je te richten op heel beperkte groepen dreig je ook nog eens het zicht op het geheel te verliezen.

Kloof tussen theorie en praktijk

Tenslotte het volgende. Waarom is er nu eigenlijk zo'n groot verschil tussen theorie en praktijk? De theorievorming in de is-beweging heeft de afgelopen 20 jaar op een hoog peil gestaan. Iedere serieuze actievoerder weet van het IMF en haar rol. Waarom kiest men dan toch voor een actie als bewust consumeren met haar beperkte doelstellingen? Doelstellingen die welhaast het omgekeerde bereiken van hetgeen beoogd wordt, namelijk bevestiging en erkenning van de rolverdeling in de wereld.

Is het uit angst? Vanuit de vrees niet serieus genomen te worden als je met fundamentelere kwesties en bijbehorende acties komt aanzetten? Of zelfs uit angst voor criminalisering? Dat radicalere actievoerders belachelijk gemaakt en gecriminaliseerd worden is maar al te vaak voorgekomen. Maar daar is toch van te leren? We kunnen toch laten zien dat dit vormen van verdediging zijn van een machtssysteem?

Aanhangers van de bewust consumeren-idee zullen misschien antwoorden dat hun acties juist erg strategisch zijn. Als een soort eerste stap in de richting van meer. Als een poging om op een eenvoudige manier het bewustzijn te verhogen, en veel mensen te bereiken. Onze vraag is dan vervolgens: wat bied je mensen die dan 'bewust' geworden zijn? Nog meer Max Havelaars? Misschien zullen mensen wel eerder geneigd zijn actief te worden als je echt een alternatief biedt. Een alternatief voor dat bewust consumeren bijvoorbeeld. Een alternatief dat best gebaseeerd kan zijn op een heel fundamenteel, maar begrijpelijk verhaal over machtsverhoudingen in de wereld. Een alternatief dat perspectief biedt de gigantische problemen serieus aan te pakken. Het gaat er namelijk niet om te kiezen tussen, zoals Frits Glotze het stelt, een ideologisch juist (en daardoor onbegrijpelijk abstract) en een begrijpelijk alternatief (zoals de bouw van een schooltje). Het gaat om de keuze tussen een begrijpelijke ideologie, met daaruit logisch voortvloeiende acties, en allerlei versluierende verhalen over bijvoorbeeld bewust consumeren.

Nawoord

Dit artikel is geschreven door mensen, die zelf niet in het WereldWinkel-circuit zitten. Er wordt door ons dan ook weinig onderscheid gemaakt tussen WereldWinkel, Ideële Import, SOS Wereldhandel, Max Havelaar en Albert Heyn. Wij denken dat de meeste klanten van de WereldWinkel dit onderscheid ook niet maken. Het is ook niet de bedoeling van dit artikel om in details te treden. Het gaat ons erom een trend aan te geven van bewust consumeren als onderdeel van een grotere Derde Wereld-beweging naar bewust consumeren als enige middel tot internationale solidariteit.

Terug