De Peueraar 27, november 1992
Auteur: Han de Vogelman
Van life-style tot politiek verzet, over veganisme en landbouwpolitiek
Een kritiek op veganisme
Met enige verbazing heb ik de afgelopen 2,5 jaar de opkomst van een nieuwe stroming binnen, en gedeeltelijk ook buiten, radicaal-links gade geslagen. In een rap tempo zag ik een groot aantal mensen uit mijn omgeving zich afkeren van elk gebruik van producten die op de een of andere manier met behulp van (delen van) dieren geproduceerd waren. Het leek meer op een nieuwe mode, een nieuwe life-style, dan op een politieke strijd waarin perspectief moest worden bevochten. Langzamerhand verschenen er echter, hier en daar, achtergrondartikelen die met gebruik van de meer bekende analyses over patriarchaat, Noord-Zuid verhoudingen en kapitalisme, het veganisme tot een onontkoombare keuze moesten maken.
In deze reactie wil ik deze analyse die leidt tot de keuze om veganist te worden, kritisch doornemen aan de hand van het artikel "Mensenstrijd: gedachten over veganisme", dat in Peueraar nr. 23/24 werd gepubliceerd. Het gaat mij er hierbij niet om mensen te overtuigen dat het onzin is om veganist te zijn, dat moet tenslotte iedereen zelf maar weten, maar om aan te geven waar er dingen mis zitten. Ik kom namelijk in de verschillende artikelen nogal wat gedachtekronkels tegen, en belangrijker: ik mis een analyse over de machtsverhoudingen in onze voedselindustrie en een strategie om daar verandering in aan te brengen. Dit gemis maakt dat ik veganisme nog steeds niet anders kan beoordelen als een life-style die kritisch staat tegenover onze samenleving, met het aureool van 'de' uiterste consequentie, 'het' ultieme verzet.
Geheel voorbijgaand aan de mogelijkheid dat de schrijver van het artikel "Mensenstrijd, gedachten over veganisme", genaamd Eric Krebbers, fouten maakt in zijn analyse, stelt Eric bijvoorbeeld dat mensen die wel dieren gebruiken, slechts patriarchen zijn die met wat vage argumenten hun gedrag proberen goed te praten. Aan dit soort arrogante retoriek zal ik in deze reactie maar voorbijgaan en me richten op de inhoudelijke discussie.
Het moeilijkste in deze discussie is dat veganisten de neiging hebben tal van misstanden in de samenleving op een hoop te gooien, deze te mixen met hun moraal en hun definitie van het patriarchaat, waaruit dan vervolgens een ondefinieerbare ratjetoe ontstaat met de conclusie dat elke manier van gebruik van dieren een grove misdaad is. Zo'n ratjetoe kan volgens mij ook alleen maar leiden tot een passief consumentisme, omdat elke oorzaak-gevolg redenatie is verdwenen.
Zo kan ik bijvoorbeeld uit het artikel van Eric lezen dat boeren allemaal klootzakken van een diergebruikers zijn die de bio-industrie hebben ontwikkeld omdat het patriarchale machtswellustelingen zijn, of ik kan de verschillende argumenten voor veganisme los van elkaar laten bestaan. Ik lees in ieder geval niks over de achterliggende politiek die tot de bio-industrie heeft geleid, boeren en boerinnen daartoe heeft gedwongen! Hoe dan ook ben ik dus in een reactie op veganisme gedwongen hun moraal en hun analyse te gaan scheiden, en aan te geven hoe ik daar zelf in sta.
De patriarch en de natuur...
Meest indrukwekkend in de redenatie van Eric is de manier waarop het patriarchaat ingezet wordt als wapen tegen diergebruik. Volgens hem is het patriarchaat de scheiding tussen mens en natuur. Deze scheiding leidt dan tot onderdrukking van alles wat met de natuur geassocieerd wordt, zoals vrouwen, zwarte mensen en dieren. Op ruim anderhalve pagina in de Peueraar vergelijkt hij de manier waarop vrouwen, zwarte mensen en dieren worden onderdrukt. Hij komt tot de conclusie dat het allemaal erg veel op elkaar lijkt en dat het dus allemaal voortkomt uit 1 grote boosdoener, namelijk het patriarchaat, oftewel de scheiding tussen mens en natuur. Vervolgens ziet Eric geen enkel verschil meer tussen slavenhandelaren, vrouwenverkrachters en diergebruikers. Blijkbaar is het voor Eric onmogelijk een verschil aan te brengen tussen dat dieren worden gebruikt en hoe en waarom dieren worden gebruikt. Het heeft allemaal met de scheiding tussen mens en natuur te maken.
Als ikzelf deze redenatie zou geloven, dan zou dat voor mij betekenen dat de oplossing voor alle wereldproblemen daar in zou liggen om de scheiding tussen 'de' mens en 'de' natuur op te heffen. Eric zelf wijdt hier geen woord aan, wat ik me kan voorstellen aangezien op dit punt aan het licht komt dat zijn redenatie niet klopt. De enige oplossing die het veganisme kan bieden is om veganist te worden. De oorzaak hiervan is dat de moraal "je mag geen dieren gebruiken" uiteindelijk steeds weer de enige grond is waarop hun redenatie is gebaseerd. Een moraal die, wat mij betreft, nooit tot absolute waarheid kan worden verheven.
Oorzaak van alle ellende is volgens Eric dus de scheiding tussen mens en natuur. Daarnet heb ik al aangegeven dat die redenatie mis gaat als je gaat zoeken naar oplossingen voor wereldproblemen, maar ik wil beginnen met de redenatie op zich, de manier waarop het patriarchaat wordt gebruikt. Hierin vindt namelijk, een voor veganisten erg handige, omdraaiing plaats van oorzaak en gevolg.
Het begrip patriarchaat is namelijk ontwikkeld om het hele complexe systeem van vrouwenonderdrukking te omvatten. Hierbij gaat het zowel om de concreet vormgegeven structuren in onze samenleving, als om de ideologie, de waarden en normen en de argumenten waarmee vrouwenonderdrukking wordt gerechtvaardigd. Een van de argumenten die vrouwenonderdrukking moet rechtvaardigen is dat vrouwen dichter bij de natuur staan dan mannen. Dat zou hun positie rechtvaardigen. Het is dus een argument, een goedpraterij om de bestaande situatie te rechtvaardigen. Het is onzin en het ligt niet ten grondslag aan het patriarchaat. Op het moment dat de scheiding tussen mens en natuur niet meer wordt gemaakt, valt dus niet het patriarchaat in duigen, maar is er slechts 1 argument minder. Nieuwe argumenten zijn echter snel genoeg verzonnen. Het patriarchaat is tenslotte, zoals ook Eric zelf zegt, een machtsdenken.
Het argument dat vrouwen dichter bij de natuur staan, stamt uit de achttiende en negentiende eeuw en kwam gelijktijdig op met de toenmalige (mannelijke) wetenschapsbeoefening, het oprukkende kapitalisme en de daarmee samenhangende vervreemding van de mens ten opzichte van zijn/haar omgeving. Tegenwoordig beroept het patriarchaat zich in mindere mate op dit 'argument' dat vrouwen dichter bij de natuur staan, maar is hun ideologie dat de huidige machtsverhoudingen 'natuurlijk' zijn, dus onbetwistbaar. De discussie over "vrouw en natuur" ligt op dit moment met name tussen feministen die zichzelf opwaarderen met het begrip natuur, en feministen die dat niet doen.
En nu dus ook bij veganisten die het aangrijpen om hun moraal tot een wetmatigheid, een logische consequentie van het anti-patriarchale denken te maken. En daarop gaat het volgens mij behoorlijk mis. Omdat het patriarchaat een argument gebruikt dat zegt "vrouwen staan dichter bij de natuur dan mannen", trekt Eric de conclusie dat dier'gebruik' hetzelfde is als vrouwen'onderdrukking'. Dit omdat dieren 'ook' dichter bij de natuur staan, of natuur zijn. Hiermee gaat Vegamix gevaarlijk ver mee met de patriarchale ideologie en stelt hij indirect zelf de patriarchale ideologie absoluut niet ter discussie.
De scheiding tussen mens en natuur, het hele begrip natuur, is door mensen verzonnen. Mensen hebben zichzelf gedefinieerd; dat wat ze teweeg brengen, hebben ze cultuur genoemd en dat wat er ook los van mensen bestaat, hebben ze natuur genoemd. Ik begrijp echt niet wat daar nu mis mee is. Nu komen daar de veganisten die zeggen: er is helemaal geen scheiding tussen mens en natuur. Vaak kom je in hun verhalen de kreet "de mens en andere dieren" tegen, waarmee ze elk onderscheid willen wegvagen. En ook Eric haalt allemaal argumenten aan om te laten zien hoeveel dieren op mensen lijken. Ze hebben ook cultuur, stelt hij vast. En dan de ongerijmde jogica dat je dieren dus niet mag gebruiken of eten.
Als er dan geen scheiding bestaat tussen mensen en dieren, of dat ze in ieder geval erg veel overeenkomsten hebben, mogen dieren dan ook geen dieren eten, of mogen mensen dan juist wel dieren eten? Voor mij is hier geen enkele natuur- of wat voor een wet dan ook uit af te leiden. Ook als je juist wel alle verschillen tussen mensen en dieren zou benadrukken, is daar geen enkele conclusie uit af te leiden. Veganisten maken slechts een ander onderscheid tussen wat je wel mag eten en wat je niet mag eten dan de meeste mensen doen. En dat heeft wat mij betreft niks met het patriarchaat te maken, want hoe hoog of laag ik een dier ook inschat, heeft voor mij niks te maken met of ik dat dier nou wel of niet zou mogen eten. Het heeft dus te maken met wat je goed of slecht vindt, met de moraal.
Wat mij betreft hoeven veganisten geen dieren te gebruiken, maar zie ik niet in waarom ik bijvoorbeeld geen eitje zou mogen eten. Ik zie ook geen reden waarom ik geen scheiding zou mogen maken tussen mens en natuur, en ik zou zeker in een anti-patriarchale strijd de natuur daar lekker buiten willen houden en als mensen onder elkaar willen uitzoeken wat voor een samenleving we wel zouden willen. Het opheffen van de scheiding tussen mensen en dieren levert namelijk slechts een nieuwe bijbel, oftewel: eindeloos veel argumenten voor wat voor een samenleving dan ook. Dat kan gaan van de bidsprinkhaan waarvan het vrouwtje na paring het mannetje opeet, tot de wilde eend die wat paringsgedrag betreft de legitimatie kan vormen voor het met meerdere mannen tegelijk verkrachten van een vrouw, de fuut die in een sierlijke balts met waterplantjes moet laten zien dat 'ie in staat is een nest te bouwen, of de grauwe gans die symbool staat voor de eeuwige trouw tot na de dood van de partner. De veganistische variant die ik ben tegen gekomen is de gorilla die zo geweldig is omdat 'ie alleen plantaardig eet. Waarom zou ik me meer met een gorilla moeten identificeren dan met een wilde eend?
Laten we dus maar oppassen met het centraal stellen van de scheiding tussen mens en natuur. Het patriarchaat is daar niet op gebaseerd. Het maakt gebruik van een hiërarchische ideologie om machtsverhoudingen te rechtvaardigen. Samenvattend is het dus de vervreemding tussen mens en zijn/haar omgeving die het patriarchaat de mogelijkheid gaf om een hiërarchische onderverdeling te maken tussen mens en natuur en dit te gebruiken om vrouwenonderdrukking te rechtvaardigen.
Deze vervreemding, het hiërarchische denken van het patriarchaat en de kapitalistische dynamiek van groeidwang, liggen ten grondslag aan hoe onze samenleving is georganiseerd. Dus 'hoe' mensen, planten, dieren en grondstoffen worden gebruikt of misbruikt. Hier kan ik echter op geen enkele wijze de conclusie trekken dat ik geen scheiding zou mogen maken tussen mens en natuur, of beter; tussen cultuur en natuur. Ook kan ik hier geen enkele logische code uithalen waarom ik plant, dier, mens of grondstof niet zou mogen gebruiken. Daaraan kan slechts een moraal ten grondslag liggen die ik dus niet met veganisten deel.
Natuur en cultuur als handelswaar, veganisme als consumentenstrategie?
De manier waarop Eric het patriarchaat inzette als wapen tegen diergebruik was, naast de mogelijkheid om simpelweg zijn moraal over te nemen, het enige argument in zijn artikel dat zou leiden tot veganisme. Hopelijk heb ik dat in het voorafgaande duidelijk genoeg weerlegd. De rest van het verhaal gaat alleen over 'hoe' dieren worden gebruikt en wat de gevolgen daarvan zijn. Ik neem aan dat ook Eric zelf onderschrijft dat afkeuring van de bio-industrie niet automatisch leidt tot veganisme. Want dat zou ongeveer hetzelfde zijn als zeggen dat de manier waarop onze kledingindustrie in elkaar zit, komt omdat we kleren dragen. Een nieuwe nudistische stroming? Of, als Eric er achter komt dat de plantenlandbouw ook milieuvervuilend is, dat 'ie dan stopt met planten eten. Een ander argument klonk mij meer toe alsof het uit de mond van een supermarkt-manager was komen rollen, en zeker niet uit dierenliefhebbende veganisten. Een koe eet 18 kilo plant om 1 kilo vlees te leveren, aldus deze redenatie. Inderdaad een zeer onrendabele productie- eenheid die koe, als je, zoals de meeste kapitalisten, vergeet dat die koe ook zelf nog moest leven en daar dus de nodige kilo's plant voor nodig heeft.
Nogmaals, de problemen liggen er niet in dat we dieren gebruiken, maar in hoe we dieren gebruiken. Maar zelfs met een veganistische moraal zul je toch moeten erkennen dat veganisme tot niets leidt. Dieren, planten en mensen fungeren als handelswaar. De koe wordt niet geslacht om op te eten, schoenen van te maken of een warme winterjas. De koe, de mens, de tarwe-aar, het gaat slechts om winstmarges, om machtspolitiek. En daar wil ik veganisten op aanspreken met de vraag hoe ze daar verandering in aan willen brengen. Waarom beschrijven veganisten de wereld slechts oppervlakkig om vervolgens te stoppen met het gebruik van dieren? Waarom hoor ik ze nooit over het Europese landbouwbeleid, de vrije-markt doctrine van de Verenigde Staten, de dump-praktijken van Europees voedsel in de rest van de wereld waardoor de lokale landbouw daar wordt vernietigd?
Omdat daardoor blijkt dat het geen reet uitmaakt wat ze wel of niet eten, omdat de productie al vast ligt, wordt opgevoerd onder druk van de agro-business, de multinationale bedrijven?
Herman Verbeek, in zijn boek "Boerenbelang", verwoordt het als volgt: "Sinds de EG in de jaren 70 voor bijna alle basisproducten de zelfvoorzieningsgraad van 100 procent bereikte en ging overstijgen en dus daadkrachtig op de wereldmarkt mee ging doen met exporteren, is het oorlog. In die termen spreekt iedereen, zelfs de diplomatie, of het de normaalste zaak van de wereld is. Handelsoorlogen, graanoorlogen, vleesoorlogen, voedsel als geoorloofd wapen in economische gevechten om de marktverovering."
En een tweede citaat: "In feite is de tussenfiguur de baas. Dat is de handelaar die koopt van de producent en levert aan de consument. Ook handel is weer onderverdeeld, een op zich uiterst ingewikkeld segment in de voedselketen. Maar de middelaar tussen vraag en aanbod heeft naar beide kanten macht, dat levert sleutelmacht. Daarom richt de politiek zich op de handel. Een politiek, bijvoorbeeld van het IMF, van het Witte Huis en van de EG-commissie. Een politiek die met lobby-druk van firma's in zaadgoed, agro-chemie, landbouwmachines, agro-kapitaal, zegt: boeren, produceer zoveel mogelijk. De oogst komt op de markt en direct in de aanbieding. Want voor zoveel aanbod is geen vraag. En dat was precies de bedoeling, de handel kan nu zeggen: ik kan zoveel krijgen als ik wil, ik betaal niet meer dan zoveel. Hoe hoger het overschot, hoe lager de prijs. Regeringen van rijke landen komen hun handelshuizen tegemoet: zij geven exportsubsidies waarmee de handelaar goedkoop op de wereldmarkt kan dumpen en de boer toch een iets hogere prijs kan krijgen. Het meeste van die subsidies houden de handelsfirma's in eigen zak. Boeren moeten zelfs voor een deel de exportsubsidies mee betalen, bijvoorbeeld van graan en suiker. "Medeverantwoordelijkheidsheffing", noemt de EG-politiek dat dan. Alsof de boer er iets aan kan doen. Dat kan hij juist niet. De politiek dwingt eerst miljoenen boeren teveel te produceren en bestraf ze dan met: jullie hebben teveel geproduceerd en daar ben je zelf verantwoordelijk voor; vrij ondernemerschap, nietwaar? 8 miljoen boeren zijn niet in staat zelf de productie te beheersen, dat kan alleen via gezamenlijke, dus politieke afspraken. En dat is nu precies wat de politiek niet wil. Die wil juist de overschotten. Omdat daar markt en dus handelsmacht mee te veroveren valt." Tot zover Herman Verbeek en zijn lezenswaardige boek.
Het EG-beleid is er dus op gericht om zoveel mogelijk overschotten te produceren. Meer graan, meer vlees, meer melk, etc. Niet omdat wij er om vragen, omdat wij dat allemaal willen consumeren, of omdat boeren en boerinnen het liefst een varken zo slecht mogelijk willen behandelen. Het gaat om handelspolitieke belangen van de agro-industriële industrie. Terecht zegt "Een groep tegen biotechnologie" in Kon- frontatie nr. 12 : "Tomaten worden gemanipuleerd, behoeften ook". Want ook dat is in het belang van deze multinationale ondernemingen. De westerse consumptie moet worden opgevoerd, de overschotten moeten worden opgevoerd.
Oftewel, vanuit een tweeledig belang wordt geprobeerd via rationalisatie van de landbouw, intensivering van de bio-industrie, invoering van nieuwe technologie zoals biotechnologie, het bewust uitschakelen van de kleine boerenfamilie- bedrijfjes, de productie te maximaliseren. "Het kleine stukje vlees dat jij niet eet kan een boerenbedrijfje in Kenya de kop kosten" is dus net zo'n redenering als "via het eten van een koe vernietigen we niet alleen dit dier, maar ook nog eens 18 keer zoveel planten, planten die voor het grootste deel uit de Derde Wereld komen". Het klopt allebei als een bus, het is maar welk verhaal je benadrukt.
De levensomstandigheden van dieren in de bio-industrie (en daar komt mijn moraal naar boven) zijn inderdaad gruwelijk. De pogingen om de landbouwproductie te maximaliseren hebben een vreselijke uitwerking op mens, dier en milieu, oftewel op natuur en cultuur.
Hoe jammer ik het ook vind, mijn consumptiepatroon is daar van geen enkele invloed op. Kan ik op sommige gebieden mezelf nog wijs maken dat zoiets wel zin heeft (bijvoorbeeld Shell boycotten) of dat het mezelf kan sterken in m'n verzet, met dierlijke producten kan ik mezelf niet eens de illusie verschaffen dat ik iets goeds zou doen door het te weigeren.
Daarbij komt nog dat ik Eric' stellingname "Dat mensen het ook zonder dierlijke producten kunnen en zich dus bescheidener zouden kunnen opstellen" behoorlijk eurocentrisch vind. Ik kan dat ook op geen enkele manier beoordelen aangezien we de diversiteit aan voedsel hier in Nederland te danken hebben aan een alweer lang
durende uitbuitingsverhouding tussen het noorden en het zuiden van de wereld. Ik zou dat zeker niet kunnen overplaatsen op bevolkingen in andere delen van de wereld. Daarbij zal ook in ogenschouw moeten worden genomen dat de huidige manier van landbouw het aantal verschillende planten die we kunnen consumeren drastisch heeft verminderd.
Al met al kan ik veganisme niet als 'radicaal-links' beschouwen, zolang ze blijft hameren op wat mensen al dan niet consumeren en daar niet de werkelijke machtsverhoudingen bij betrekt. Radicaal-links is er tenslotte op gericht een goede analyse te maken van oorzaak en gevolg, om van daaruit een strategie tot verandering te kunnen ontwikkelen.
"Recht op voedselzelfvoorziening voor elk land, regio of bevolking" en een "sociale landbouw met respect voor mens, dier en milieu" lijken mij eerder een richting voor radicaal-links dan om te blijven hameren op hoe slecht het wel niet zou zijn om dieren te consumeren.
Hierop reageerden Rymke en Eric Krebbers.