De Peueraar 46, juni 1994

Auteur: Cenek

Ervaringen met Marokkaanse illegalen

Illegale Marokkanen krijgen te maken met cultuurverschillen als ze in Nederland komen wonen. Het woord cultuurverschillen klinkt heel algemeen, alsof iedereen uit een cultuur hetzelfde zou zijn, maar het maakt wel degelijk uit in welk land je bent opgegroeid. Het ligt voor de hand om daar rekening mee te houden. Door te vragen waarom iemand iets doet wat je niet begrijpt of wat je afkeurt. Vorige week nog probeerde ik een illegaal een plaats te geven in een woongroep van legale Nederlanders. De onbekendheid van de Nederlanders met illegale Marokkanen, en omgekeerd, vormde daarbij een probleem. Zo wilde de illegale jongen niet in de woongroep mee eten. Dat gaf problemen, want de woongroep verwachtte dat wel. Bij navraag bleek dat hij bang was dat hij varkensvlees, of niet op islamitische wijze geslacht vlees zou moeten eten. Dat wisten de Nederlanders niet, en hij wist niet dat in de linkse subcultuur, waar de woongroep een onderdeel van vormt, vaak niet eens vlees gegeten wordt. Dit zijn dingen waar je mee te maken krijgt als ondersteuningscomité voor illegalen. Om ons meer informatie over cultuurverschillen te geven schreef mevrouw Cenek de onderstaande brief naar ons comité. Ze stemde toe in plaatsing van haar brief in deze Peueraar. Ik hoop dat de brief ook voor anderen een stimulans is om verder te denken over cultuurverschillen.

Petra Schultz, medewerkster Comité de Leidse Fabel van de Illegaal.

Een tijdje terug zag ik jullie Nieuwsbrief liggen in de Groene Winkel in Leiden, en hoewel ik zelf niet illegaal ben en ook geen contact meer heb met illegalen, ben ik wel een tijdje betrokken geweest bij een paar illegalen die min of meer in dezelfde klasse pasten. Dit laatste zeg ik, omdat er sterke overeenkomsten waren wat situatie, ervaringen en beweegredenen betreft. Omdat deze overeenkomsten suggereren dat ze een hele groep vertegenwoordigen, en ook te maken hebben met de problemen die ze telkens krijgen, leek het me nuttig mijn ervaringen op papier te zetten en naar jullie op te sturen, in de hoop dat jullie er iets aan hebben bij de hulpverlening aan deze specifieke groep illegalen.

Het gaat hier om illegalen uit Marokko, uit het noorden, zo rond El Aïoun (een "berucht" gebied); jongen en mannen tussen de 18 en 35 jaar, dus al te jong om als legale gastarbeider naar Nederland gekomen te zijn. Ze zijn vaak vrijgezel, en hoewel er ook "avonturiers" bij zitten die in hun eentje naar Nederland trekken, gaan de meesten op een toeristenvisum naar familie die al in Nederland verblijft (Leiden, Den Haag en Utrecht zijn de belangrijkste trekpleisters) of zelfs naar hun, al dan niet legaal in Nederland verblijvende, vader die ze meteen aan een baan helpt. De reden die deze illegalen vaak opgeven om naar Nederland te gaan, namelijk in korte tijd veel geld verdienen, suggereert dat ze uit armoede hierheen gedreven zijn. Maar de groep waar ik het over heb komt uit de welgestelde kringen, heeft doorgaans "rijke" ouders en leed in Marokko geen gebrek. Ze willen ook allemaal trouwen met een Nederlands meisje, ogenschijnlijk om de papieren, maar even doorvragen levert antwoorden op als:

• "Ik ga trouwen om de papieren, maar het moet wel een lief meisje zijn."
• "Ik wil een vrouw die zelf haar geld verdient."
• "Nederlandse meisjes hebben geen familie." (De familie heeft in Marokko behoorlijk wat macht, ook over de partner van een familielid).
• "In Nederland mag alles."

Ook als deze illegalen een "echt" schijnhuwelijk willen aangaan, dus puur om de papieren, hopen ze in Nederland een vriendin te vinden om samen een huishouding mee te voeren, dan wel een gezin mee te stichten. Hieruit concludeer ik dat ze niet zozeer de economische, alswel de sociale en culturele beperkingen willen ontvluchten. Geen van de illegalen die ik kende werd in eigen land vervolgd, of hield zich bezig met politieke activiteiten; toch wilden ze geen van allen terug naar Marokko, en sommigen wilden zelfs elk contact met landgenoten vermijden.

Weinig zelfredzaam

Deze illegalen raken bij hun komst in Nederland, als ze niet door familie worden opgevangen, vaak in een acute geldnood. Alles wat ze nodig hebben, inclusief valse adressen en sofinummers, kost geld. Soms kunnen ze tijdelijk bij vrienden terecht; anders zijn ze genoodzaakt op straat rond te zwerven of in coffeeshops rond te hangen. Omdat ze thuis veelal geen armoede kenden en ook niet zelfstandig woonden, kunnen ze doorgaans niet met geld omgaan: budgetteren is een vaardigheid die Marokkanen bepaald niet met de paplepel wordt ingegoten! Hier spreekt ook de cultuur een hartig woordje mee: vaardigheden als vooruitzicht, planning, zelfredzaamheid en assertiviteit worden niet hoog aangeslagen in een cultuur waar alles draait (of draaide; ook daar heeft de tijd niet stilgestaan) om de familie, de groep, het sociale contact en bovenal: het sociale prestige. Mensen die volgens het traditionele Marokkaanse waardepatroon zijn opgevoed, komen in Nederland over als slap, futloos, ongemotiveerd, onzakelijk. Ze houden zich niet aan afspraken, geven geleend geld niet terug, negeren het Nederlandse bureaucratische apparaat, zijn vaak onbetrouwbare werknemers en spelen het soms klaar om na een verblijf van vijf à zes jaar in Nederland nog steeds geen Nederlands te kennen! Ze hebben chronisch geldtekort, maar als je ze geld geeft, dan geven ze het meteen uit, bij voorkeur aan luxe-artikelen, en de volgende dag staan ze aan de deur om meer geld.

Dit komt omdat binnen de Marokkaanse cultuur andere prioriteiten gesteld worden dan binnen de Nederlandse. Ook zijn de omstandigheden anders. Het Marokkaanse bureaucratische apparaat is blijkbaar zo log en corrupt, dat je het gerust kunt negeren: met voldoende smeergeld krijg je toch wel wat je hebben wilt. Het omkopen van ambtenaren wordt daar niet gezien als een sociaal vergrijp. Het Marokkaanse bureaucratische systeem is niet zo dwingend als het Nederlandse. Ook het begrip "afspraak" is minder dwingend. Geld lenen is vaak een manier om de vriendschapsband te versterken; terugbetalen zou deze band weer verzwakken. Het Marokkaanse begrip "vriendschap" is sowieso sterk verbonden met materiële zaken: een "vriend" is een bron van geld en onderdak. Daarom is zelfredzaamheid voor deze groep illegalen niet zo belangrijk: je kunt altijd op vrienden terugvallen, maar zo gauw je een beetje goed verdient, staan diezelfde vrienden weer voor de deur te bedelen; vandaar dat de motivatie van deze groep om daadwerkelijk de financiële problemen aan te pakken, gering is. Ook de assertiviteit is gering; door hun individuele belangen te verdedigen, maken deze mensen zich los uit hun veilige, beschermende roep. Ze weten vaak niet wat hun rechten zijn, informeren er niet naar en verdedigen ze niet. Komen ze wel voor hun rechten op, dan roepen ze liever landgenoten te hulp dan bij wildvreemde instanties aan te kloppen; en als ze de moed verzamelen om naar die wildvreemde instanties te gaan, nemen ze meestal wat vrienden mee voor de morele steun. Ik heb van die samengeklitte groepjes mannen en jongens gezien, bij kantoren van bedrijfsverenigingen, in de wachtkamers bij rechtswinkels, en zelfs op inschrijfmiddagen voor het studiehuis Leiden, waar het cursussen Nederlands voor buitenlanders betrof.

Sociaal isolement

Hoe loopt het nu af met de gemiddelde Marokkaan van deze groep die naar Nederland komt? Vaak wordt hij op slag overrompeld door problemen. Marokkanen die half Europa hebben afgereisd om hier te komen, hebben al wat ervaring, maar als ze van het vliegveld worden afgehaald door hun familie, of van de ene dag op de andere aankomen met een koffertje (of zelfs dat niet!) hebben ze geen idee wat hen te wachten staat. De meesten hebben een veel te rooskleurig beeld van Nederland. Dan blijkt: alles is duurder in Nederland, er is nauwelijks werk, het werk wordt laag betaald en is meestal tijdelijk, zodat ze twee op de drie maanden geen inkomen hebben, er worden allerlei eisen aan hen gesteld die hun inziens onredelijk zijn, en de sociale ondersteuning ontbreekt volledig. Nederlandse collega's kunnen kriegel worden van de Marokkanen die altijd sigaretten lopen te bietsen. De Marokkaanse werknemers, die conflicten zoveel mogelijk proberen te vermijden, kunnen erg geïntimideerd worden door het in hun ogen grove en onbeschofte gedrag van de Nederlanders.

De kersverse illegalen krijgen dus te maken met financiële, maar ook sociale en psychologische problemen; het laatste leidt er meestal toe dat ze minder actief naar werk zoeken en meer hun landgenoten opzoeken in de coffeeshops, om daar hasj te roken en naar de tv te kijken. Eventueel kunnen ze afglijden naar harddrugs, hoewel ik dat persoonlijk niet heb meegemaakt, en ik heb al helemaal nooit meegemaakt dat ze het criminele pad opgingen! Dat doen Marokkanen uit een andere sociale laag, daar kom ik later op terug. Het coffeeshopbezoek is vaak evenredig aan het sociale isolement, Marokkanen die een prettige werkkring hebben of goed opgevangen worden door hun familie, gaan er niet vaak naar toe. Ook ouderen komen er niet vaak terecht. Degenen die er wel heen gaan, zien vanwege het drugsgebruik en het voortdurende gebedel van vrienden hun financiële problemen erger worden. En om het nog erger te maken, zien juist zij zich gedwongen om allerlei luxe-artikelen aan te schaffen: in Marokko kwamen ze vaak al uit de betere milieus, nu ze in Nederland zijn moeten ze zich nog steeds "rijk" voordoen, om niet als verliezer aangemerkt te worden en hun hogere status kwijt te raken. Hoe vaak hoorde ik niet het verbitterde: "In Marokko had ik het veel beter!"

Huwelijk

Alle illegalen die ik kende, dachten hun probleem op te lossen door met een Nederlands meisje te trouwen: desnoods alleen om de papieren, hoewel geen van hen het geld of de behoefte had om een schijnhuwelijk te sluiten, maar bij voorkeur om allerlei romantische en vrijheidlievende idealen te voldoen. Het beoogde meisje moest enerzijds voldoen aan het beeld van de feministische, volledig zelfstandige vrouw-met-opleiding, en anderzijds bereid zijn om de hele huishouding op zich te nemen en zoontjes te fokken. In de ambivalente houding van deze illegalen tegenover het meisje van hun dromen vond ik de ambivalente houding tegenover hun eigen cultuur terug. Ze ondernemen geen daadwerkelijke plannen om een meisje te versieren, doorgaans blijft het bij het aanspreken van wildvreemde meisjes op straat, wat dan het vooroordeel van de "vieze buitenlander" weer bevestigt: sommigen, zoals mijn man, zijn zo fortuinlijk om iemand te treffen die ze helpen wil. Ik ben een huwelijk aangegaan dat "schijn" was (maar op basis van een echte vriendschap) om tenminste één illegaal uit het slop te trekken en nu, vele ruzies en een scheiding van tafel en bed verder, heb ik heel wat geleerd over de Marokkaanse cultuur: genoeg om te weten dat zo'n huwelijk niet de oplossing is. Gelukkig komt het bij de meeste illegalen niet eens zover. Ze blijven jarenlang hangen bij de coffeeshops, tot niemand ze meer geld wil lenen: ze worden opgepakt en uitgezet; of ze werken twintig jaar lang zwart (en soms wit, hoewel steeds meer werkgevers naast een sofi-nummer ook een verblijfsvergunning willen zien) en gaan dan terug om hun oude dag in Marokko te slijten. Eén ding hebben ze gemeen: ze slagen er niet in hun idealen te verwerkelijken.

Aanwijzingen

Alles wat ik hierboven gezegd heb zal waarschijnlijk ook wel bekend zijn bij organisaties als de Werkgroep Marokkanen, dus zal ik nu proberen er nuttige aanwijzingen aan te verbinden, bouwend op mijn eigen ervaringen. De aanwijzingen zijn:

• Geef geen geld. Het is een goed idee om illegalen aan een baan of zelfs een uitkering te helpen, maar bij de groep waar ik het over heb, werkt financiële ondersteuning alleen maar averechts.
• Geef wel psychologische ondersteuning. Bij deze groep gaat het om mensen die zich willen losmaken uit oude gedragspatronen en zelfstandig willen worden, maar dat nog lang niet zijn. Vaak onderkennen ze zelf niet de kloof tussen wat ze willen en wat ze kunnen. Het allerbelangrijkste is dat ze zich realiseren wat ze zelf willen: vanuit hun eigen cultuur wordt zo veel van hen geëist, dat ze aan die vraag meestal niet toekomen. Een cursus assertiviteit is voor hen eigenlijk nog belangrijker dan een cursus Nederlands.
• Overschat hun zelfredzaamheid niet. Ik heb vaak versteld gestaan van de ongelooflijke onnadenkendheid van deze groep. Mijn echtgenoot spant de kroon: toen ik nog studeerde en nauwelijks inkomen had, kocht mijn man, die toen al een schuld bij mij opgebouwd had, een televisie van veertienhonderd gulden "voor zijn ouders". Natuurlijk staat het ding nog steeds bij ons in de woonkamer. Ook stellen ze zaken vaak te lang uit: ze willen bijvoorbeeld in beroep gaan drie maanden nadat de uiterste datum is verstreken, of ze gaan naar de Rechtswinkel over zaken die meer dan een jaar geleden speelden. Ze zijn vaak bang om rechtshulp te vragen in verband met hun illegale status. Een duwtje in de rug op het goede moment kan dan helpen.
• Verwacht niet dat ze hulp komen zoeken. Dat doen ze pas als ze tot hun nek in de problemen zitten. Wat is hieraan te doen? Weinig, denk ik. Informatie verspreiden helpt: maar om de passiviteit en de teruggetrokkenheid te doorbreken is een mentaliteitsverandering nodig. Wat hoop geeft, is dat deze groep illegalen, door naar Nederland te komen, de eerste stap in die verandering al gezet hebben. Gezien het enorme aantal dat hetzij bij (legale) familie inwoont, hetzij veel tijd doorbrengt in coffeeshops, is het misschien een goed idee om op deze twee plaatsen informatie te verspreiden. Ik moet hierbij vermelden dat het niet dringend noodzakelijk is om deze groep te helpen. Economische vluchtelingen en oorlogsslachtoffers als de Ghanezen, de voormalig Joegoslaven en de Somaliërs hebben het veel slechter!
• Tenslotte: het is voor deze groep vitaal om sociaal actief te blijven. Ten eerste omdat ze van huis uit gewend zijn aan veel contact, en ten tweede omdat ze, als ze niet omgaan met Nederlanders of mensen van andere nationaliteiten, weer terugvallen in hun eigen groepje, waaruit ze juist weg wilden komen. De sociale contacten van de, wat ik maar zal noemen, coffeeshops-Marokkanen zijn erg ongezond, er is geen sprake van werkelijke steun of vriendschap, maar wel van een soort wederzijds parasitisme. Ik scheer hen niet graag allemaal over één kam, temeer daar ik zelden in coffeeshops kom, maar de bezoekers die ik kende waren erg depressief, en de coffeeshop-omgeving maakte hen alleen maar depressiever. Voor velen zal de coffeeshop een vervanging zijn voor het Marokkaanse theehuis, waar de mannen traditioneel hun sociale contacten onderhielden, maar in de theehuizen wordt van oudsher niet gevochten en er worden geen drugs verhandeld.

Ik heb binnen de groep waar ik over spreek één jongen gekend die ongewoon intelligent en ondernemend was. Hij probeerde zoveel mogelijk contact te zoeken met zowel mannen als vrouwen van alle nationaliteiten, maar hij meed Marokkanen. Een andere jongen die niet zo ondernemend was maar wel zijn geld goed beheerde ging niet naar de coffeeshop. Hij was ook de enige die nooit hasj had gebruikt. Een derde jongen die ook zijn geld goed beheerde, woonde in Katwijk en had ook geen tijd om naar coffeeshops te gaan; hij ging alleen naar de gezelligheidsavonden voor Marokkaanse buitenlanders die in het dorpshuis werden georganiseerd, en waar alleen thee geschonken werd. Deze drie uitzonderingen bevestigen, wat mij betreft, de regel.

Om het kort te zeggen: de bepaalde groep illegalen waar ik ervaring mee heb, heeft niet alleen te maken met financiële, maar ook met culturele en vooral psychologische problemen (en dat is bij lang niet alle groepen het geval! Polen schijnen zich hier uitstekend te redden). Als die psychologische problemen niet onderkend worden is alle hulp zinloos, wat erg frustrerend is voor de hulpverlener. De gemeente Leiden heeft een jaartje of wat geleden een "integratieprogramma" opgezet om legale vreemdelingen wegwijs te maken in de Nederlandse cultuur; een soortgelijke cursus overlevingskunde zou ook voor veel illegalen goed zijn. Wat betreft mijn man, een bijzonder zwaar geval: die heb ik een complete heropvoeding moeten geven, waar politie en maatschappelijk werkers aan te pas moesten komen. De belangrijkste dingen die hij miste waren financieel inzicht, psychologisch inzicht, verantwoordelijkheidsgevoel en zelfvertrouwen, en zonder deze dingen kon hij niet van zijn rechten gebruik maken of zijn plichten nakomen: net als vrijwel de hele groep waar hij mee optrok.

Andere groepen Marokkanen in Nederland

Tot slot wil ik nog iets zeggen over andere groepen Marokkaanse illegalen die ik leerde kennen, meestal indirect, om een wat evenwichtiger beeld van de Marokkaanse gemeenschap te geven. En eigenlijk kan ik me dan niet beperken tot de illegalen, omdat heel wat Marokkanen in Nederland legaal zijn of geworden zijn, en ook zij dragen bij tot de Marokkaanse gemeenschap binnen en buiten Nederland. Dit zijn ze:

• De politieke vluchtelingen. Zéér zeldzaam. Ik heb er nog nooit één ontmoet, hoewel ik er wel van gehoord heb. Ze maken op mij een indruk van intelligentie en zelfstandigheid.
• De oudere mannen, zowel de gastarbeiders als de illegale arbeiders van dezelfde leeftijd. Ik heb het dan over de groep van veertig tot zeventig. Deze mannen integreren nauwelijks en leven hier in een soort "klein Marokko"; ze drinken niet, gebruiken geen hasj en leiden een erg ordentelijk leven (maar bezoeken wel prostituées!). Als ze werkeloos worden, raken ze in een volledig isolement.
• De "geslaagden": mannen, en soms vrouwen, die legaal hier verblijven, een gezin met kinderen hebben en een vaste baan, waardoor ze ieder jaar op vakantie naar Marokko kunnen. Vaak sturen ze geld naar Marokko of nemen ze illegale familieleden onder hun hoede. Kinderen uit zulke gezinnen zijn vaak volledig vernederlandst en hebben zelden aanpassingsproblemen, hoewel ze vaak op hun huidskleur gediscrimineerd worden.
• De "armen": meestal jonge illegalen die puur naar Nederland komen om hun fortuin te maken, desnoods in de criminaliteit. Dit laatste vooral wanneer ze in Marokko al in het criminele circuit zaten. Deze illegalen schijnen hoofdzakelijk in Den Haag en Amsterdam te zitten, en participeren misschien in de zogenaamde "Marokkaanse jeugdbendes". Ik heb er zelf nog nooit één ontmoet, hoewel ik weet van twee van zulke beruchte figuren in Leiden.

De "Marokkaanse jeugdbendes" bestaan, voorzover ik heb kunnen opmaken, hoofdzakelijk uit in Nederland geboren of opgegroeide Marokkaanse jongeren. Ze gedragen zich dus eigenlijk naar Nederlands model! Hun ouders schijnen meestal uit de gastarbeidergroep te komen, dus totaal afgesloten van het Nederlandse sociale verkeer te zijn, en de kinderen moeten maar zien hoe ze zich redden.

De groep Marokkaanse illegalen waar ik het over had bestaat uitsluitend uit mannen. Een vrouwelijke illegale ben ik nog nooit tegengekomen, waarschijnlijk omdat de meisjes thuis gehouden worden: de meeste illegale vrouwen in Nederland zullen verstoten echtgenotes met kinderen zijn, of eventueel weggelopen meisjes. Wat me wel opviel aan de Marokkaanse vrouwen/meisjes die ik ken, is dat ze veel zelfstandiger zijn dan de mannen! In twee gevallen deden ze hetzelfde als ik, dat wil zeggen een Marokkaanse man door het huwelijk een verblijfsvergunning verschaffen, met alle toestanden die daaraan verbonden zijn. Als alle Marokkaanse illegalen vrouwen waren, zou de Vreemdelingendienst het heel wat moeilijker hebben!

Tot slot

Ik hoop dat bovenstaand verhaal beter inzicht heeft gegeven in de problemen van althans één groepje illegalen. Verder bewaar ik de Nieuwsbrief in mijn archief, mocht ik ooit de tijd of de financiën vinden om iets voor jullie te doen, dan zal ik aan jullie denken. Ik wens jullie veel succes toe met het geplande ondersteuningscomité, alsook veel steun vanuit de politiek (maar dat zal wel loze hoop zijn).

Reactie van Marokkaanse illegalen

Terug