Lokaal Kabaal 13, januari 1996
Auteur: Gerrit de Wit
Nederland wordt de laatste jaren overspoeld door particuliere beveiligings- en bewakingsdiensten. In de Leidse regio zijn diensten met namen als Bug Control, Hillsafety, Huschka, Multisafe, Euro-seco en Preserve actief op bedrijfsterreinen en publieke ruimten. Ze lijken een nieuwe status te hebben verworven: volwaardig en gerespecteerd partner in crime prevention van de overheid. En dat is wel eens anders geweest.
Jarenlang moest de politie niets weten van haar particuliere evenknie. Die branche werd vooral als een vergaarbak van beunhazen gezien, een achterdeur waarlangs halve criminelen en avonturiers alsnog het rijk van het uniform betraden.
Maar in een tijdsbestek van zo'n 10 jaar heeft de particuliere beveiligingsbranche een belangrijke positie verworven in de criminaliteitspolititiek van de Nederlandse overheid. Met een gemiddelde omzetstijging van 10 procent in de laatste jaren gaat er inmiddels een slordige 3 miljard om in de branche. 151 beveiligingsbedrijven, 275 bedrijfsbeveiligingsdiensten en 130 recherchebureaus met in totaal zo'n 20 duizend medewerkers zijn actief op de veiligheidsmarkt. Nederland maakt het hiermee nog niet zo bont als de Verenigde Staten. Daar zijn meer particuliere agenten werkzaam dan 'normale' politiemensen.
Politieke acties
Vooral het bedrijfsleven was in de jaren tachtig een motor achter die opkomst. Met de algehele verruwing van het maatschappelijk klimaat in die jaren steeg ook de criminaliteit, en het bedrijfsleven begon daar de gevolgen van te merken. Maar het was vooral de golf van politieke acties in de jaren tachtig die het bedrijfsleven de schrik in de benen joeg. Bedrijven verwikkeld in de wapen- of kernenergieproduktie of de handel met het apartheidsregime kregen te maken met een heel scala aan acties.
Weliswaar bestonden er informele netwerken waarin vertegenwoordigers van Justitie, Binnenlandse Zaken en enkele multinationals vrijelijk filosofeerden over criminaliteit en politiek geweld, maar daar had lang niet iedereen toegang toe. Dus toog men in het bedrijfsleven zelf aan de slag.
Op grote schaal werd door bedrijven "politie-expertise" ingekocht. Een hele rits goden en mindere goden maakte de overstap van het politiekorps naar bedrijfsbeveiligingsdiensten en particuliere recherchebureaus. Voldeden de vroegere detectives nog moeiteloos aan het beeld van veelal morsige types die nachtenlang in portieken doorbrachten op zoek naar het ultieme bewijs van overspel, de nieuwe lichting was van een heel ander slag. VIP-beveiliging, inlichtingenwerk, risico-analyses, onderzoek en opsporing, 24-uurs surveillance, alarmcentrales, het was allemaal in toenemende mate te bestellen.
Regels
De aandacht verschoof al snel van politieke bedreigingen naar het bredere terrein van criminaliteitsbestrijding. De verzekeringswereld vervulde daarin een voortrekkersrol door zelfstandig onderzoeken te verrichten bij kunstroof, grote diefstallen, fraude en autodiefstallen. Waarbij vrijgevig zowel met premies als met tip- en toongelden werd gestrooid.
Naast de reguliere politie ontwikkelde zich zo in snel tempo een particuliere politie. Waarbij steeds vaker, zij het niet hardop, werd gewezen op een belangrijk voordeel: voor de particuliere beveiligers golden niet, of in mindere mate, de regels die de handen van de oud-collega's bij de politie zo hinderlijk bonden.
Crime-fighters
De liefde bleek van twee kanten te komen. In Den Haag kreeg men ook oog voor de potentiële zegeningen van de particuliere beveiligingsindustrie. De liefde kwam voort uit de nieuwe visie op criminaliteitsbestrijding die opgang deed. De 'softe' opvatting waarin criminaliteit werd gekoppeld aan zaken als armoede, achterstand en uitzichtloosheid, werd steeds vaker weggehoond door crime-fighters die zich bij voorkeur van oorlogszuchtige metaforen bedienden in hun pleidooien voor meer middelen en bevoegdheden. Politie en justitie zouden zich moeten concentreren op de bestrijding van de georganiseerde criminaliteit. Het gat dat daarmee werd getrokken in de politiezorg kon net zo goed worden opgevuld door de particuliere beveiligingsindustrie.
Dat Justitie tegelijkertijd met gulle hand de bevoegdheden van politie en justitie uitbreidde en het pro-actief rechercheren tot beleid verhief, kreeg aanzienlijk minder aandacht. In de beerput die dat tot gevolg had stond de commissie van Traa enige maanden zonder al te veel succes te roeren.
Winkels en bedrijven
De wederzijdse liefde werd in 1990 openlijk beklonken. Vanaf dat jaar zit de Vereniging van Particuliere Beveiligingsorganisaties om de tafel met de Raad van Hoofdcommisarissen. Sindsdien zijn er landelijk meer dan zeventig projecten van start gegaan. Ook in de Leidse regio bestaat een nauwe samenwerking tussen de Kamer van Koophandel Rijnland, de politie Hollands Midden en beveiligingsbureau's. Speerpunt van deze gesprekken is de beveiliging van bedrijventerreinen en winkelcentra. Meerdere projecten zijn in de Leidse regio al gerealiseerd. Zo kennen grote winkelbedrijven als de V&D eigen bewakingsdienten. En particuliere beveiligingsagenten van het Haagse bedrijf VDL patrouilleren sinds enkele jaren door de winkelstraten en winkels in de Leidse binnenstad. Euro-seco bewaakt het bedrijventerrein 't Heen in Katwijk. In Leiden zelf wordt nog gesproken over particuliere beveiliging voor de bedrijfsterreinen De Waard en De Baanderij. Het hele beveiligingstraject, van surveillance, elektronische bewaking tot aan de eerste alarmopvolging is op deze terreinen in handen van particuliere beveiligers.
Opmars
Kunnen bedrijfsterreinen met enige goede wil nog voornamelijk als particulier terrein worden omschreven, in meer publieke gebieden neemt de aanwezigheid van de particuliere industrie ook hand over hand toe. Ziekenhuizen, overheidsgebouwen, bibliotheken, popfestivals, wielerrondes, woonwijken-in-aanbouw, campings, recreatiegebieden - het particuliere blauw is onderhand net zo'n vertrouwd en modern straatbeeld als abri's en skateboarders.
Als het aan de particuliere branche ligt is dit slechts een beginnetje. Naast de taken die de politie nu al veelal heeft uitbesteed, zoals arrestantenbewaking, parketwacht en meldkamerfuncties, heeft de particuliere branche haar ogen laten vallen op strandwachten, parkeerbeheer en snelheidscontroles.
Vervlechting
De stormachtige opkomst van de particuliere politie kreeg nog een extra dimensie door de toenemende vervlechting met de reguliere ordehandhavers. Voor het argeloze publiek zijn de vele schakeringen blauw nauwelijks meer uit elkaar te houden - laat staan dat duidelijk is welke bevoegdheid aan welk uniform kleeft.
Minder zichtbaar is het grijze samenwerkingsgebied dat is ontstaan op opsporingsniveau. Er is een klimaat van wederzijdse hulp, sterk gevoed door de hartelijke betrekkingen die de oud-agenten in de particuliere branche onderhouden met hun ex-collega's. Ze delen een gezamenlijke politiecultuur, die niet alleen bestaat uit een voorliefde voor snorren, gymschoenen en Heineken-bier, maar ook uit een Dirty Harry-achtige opvatting over de strijd tegen onrecht. En net als in de films, sneuvelt daarbij wel eens een wetje of een voorschrift. Ook de overeenkomst in gehanteerde middelen hielp een handje. Pseudo-koop, infiltratie en professionele observatie behoren niet alleen tot het arsenaal van de politie, maar inmiddels ook tot dat van de recherchebureaus.
Dirty work
In het old-boys-network bestaat een levendige ruilhandel in informatie. De Registratiekamer concludeerde in 1995 dat deze praktijken de privacy-reglementen tot een lachertje hadden gemaakt. "Het gebeurt overal", liet de directeur van een recherchebureau weten in de Volkskrant van 14 januari 1995. "Vrijwel alle recherchebureaus maken regelmatig gebruik van vertrouwelijke informatie die wordt aangeleverd door politiemensen. Anders kunnen we gewoon niet werken."
Soms komt zo'n zaak in de openbaarheid, waardoor een kijkje in de keuken van de particuliere politie geworpen kan worden. Begin dit jaar werd een klein dozijn politiemensen uit Utrecht disciplinair gestraft omdat ze al te voortvarend het bureau Kuras - gerund door oud-agenten van het korps - van vertrouwelijke informatie voorzagen. Kuras bleek haar informatie ook te betrekken van de Marechaussee, het GAK, de FIOD, Sociale Dienst en een viertal andere politiekorpsen.
Rond de zaak Kuras circuleerde ook het gerucht dat het bedrijf te hulp was geschoten bij de grensverleggende opsporingsmethoden waarbij CID-ers naar nu blijkt een zekere inventiviteit aan de dag legden. Kuras zou dirty work hebben uitgevoerd waar het Utrechtse korps zelf de vingers niet aan wenste te branden.
Internationaal
De Rotterdamse criminoloog Hoogenboom wijst inmiddels op de opkomst van een internationale 'schaduwpolitie'. Multinationaal opererende verzekerings- en beveiligingsbedrijven, waar veelal mensen werken afkomstig uit binnenlandse veiligheidsdiensten als de CIA en de Mossad, beschikken over satellieten, peilzenders, datanetwerken, infiltranten, pseudo-koopteams, enorme informatiebestanden en een uitgebreid netwerk aan contacten. "Daarmee vergeleken zijn Schengen en Trevi gemodder", stelt Hoogenboom.
Verhandelbare waar
De gevolgen van al deze ontwikkelingen zijn nauwelijks te overzien. Tijdens de verhoren van de Commissie Van Traa bleek al dat grote delen van het justitie- en politieapparaat grondbeginselen van de rechtsstaat voornamelijk als hinderpalen zagen in de war on drugs. Wat er daarnaast allemaal gebeurt in het schimmenrijk van de particuliere politie is al helemaal onduidelijk.
Naast de enorme uitbreiding van bevoegdheden en middelen voor het politie-apparaat, is de meest ingrijpende verschuiving dat veiligheid steeds meer als een verhandelbaar waar wordt gezien. De overheid levert een minimale zorg en wie meer wil moet dat maar kopen of huren op de veiligheidsmarkt. En zoals dat nu eenmaal werkt op een markt: degenen met het meeste geld kunnen het meeste kopen. In Noordwijk, Wassenaar en andere gemeenten waar welgesteld Nederland zich heeft genesteld, zijn inmiddels de eerste contracten afgesloten met particuliere beveiligers die rondom de klok have en goed in de woonwijken bewaken. Ook in de Leidse wijk Groenhoven draaide vorig jaar een dergelijk experiment voor drie maanden in de strijd tegen "hangjongeren en junks", zoals Derogier van beveiligingsdienst HADI vertelt. Het lijkt allemaal nog ver verwijderd van de Amerikaanse situatie, waar complete nieuwbouwsteden verrijzen die doen denken aan middeleeuwse vestigingen: afgeschermd van de buitenwereld door muren en hekken, met particuliere beveiligers als moderne poortwachters. Maar de pleidooien voor een beetje meer Amerika in de Europese maatschappelijke verhoudingen zijn luid en hardnekkig.
Dit artikel is een bewerkte en ingekorte versie van een stuk van Jelle van Buuren in nummer 1 van het nieuwe maandblad Transit.