De Fabel van de illegaal 52/53, zomer 2002
Auteur: Sarah Bracke
Het is nauwelijks nog denkbaar hoe er ooit een einde zou kunnen komen aan het conflict tussen de Palestijnen en de Israëliërs. Twee "volken" staan lijnrecht tegenover elkaar, en zelfs in Nederland voelen velen zich gedwongen een kant te kiezen. Maar er zijn ook alternatieve bewegingen die zich verzetten tegen het denken in "volken", zoals bijvoorbeeld de "Vrouwen in het zwart". Hoewel erg losjes georganiseerd en strikt pacifistisch, wijzen hun uitgangspunten wel in de richting van een werkelijke oplossing van het conflict. De Vrouwen in het zwart zijn namelijk overtuigd links, anti-nationalistisch, anti-patriarchaal en anti-militaristisch.
Een maand na het uitbreken van de eerste Palestijnse intifada in 1988 organiseerde een kleine groep Israëlische vrouwen een simpele vorm van protest in Jeruzalem. In het zwart gekleed hielden ze een stille wake op een druk kruispunt, waarbij ze handgeschreven borden vasthielden met "Stop de bezetting" en "We weigeren vijanden te zijn". Ze besloten de actie wekelijks te herhalen zolang er geen structurele oplossing kwam waarbij Israëliërs en Palestijnen in een rechtvaardige vrede konden leven. Een paar maanden later vonden dergelijke acties in heel Israël en de bezette gebieden plaats. Enige tijd daarop werden er in de Verenigde Staten en Europa solidariteitswaken gehouden. Vanaf 1990 begon het idee van de Vrouwen in het zwart een eigen leven te leiden.
Joegoslavië
Toen de oorlog in het vroegere Joegoslavië uitbrak, werden ook daar Vrouwen in het zwart-groepjes opgericht in samenwerking met vrouwen uit Italië. Daar had de beweging al een voet aan de grond. De Vrouwen in het zwart zouden in Joegoslavië uitgroeien tot een van de belangrijkste anti-nationalistische en interetnische vormen van verzet. Bij de oprichting in Belgrado in de herfst van 1991 omschreef de groep zichzelf als anti-nationalistisch, anti-militaristisch, feministisch en pacifistisch. "We willen duidelijk maken dat wat we doen een politieke keuze is, een radicale kritiek op een patriarchaal militaristisch regime en een geweldloze daad van verzet tegen een politiek die steden verwoest, mensen doodt en menselijke relaties vernietigt." Elke week kwamen de vrouwen samen op het Republiekplein in Belgrado om hun stadsgenoten te wijzen op de nationalistische waanzin die de Servische samenleving doordrong. Ook in andere Servische steden, en in Montenegro, Kroatië, Bosnië en Kosovo werden zulke vrouwengroepen opgericht. Ze konden steunen op het netwerk van de sterke Joegoslavische feministische beweging van voor de oorlog. Op haar beurt zorgde het netwerk van Vrouwen in het zwart voor een solidariteit en alternatieve informatiestroom die een doorn in het oog waren van alle nationalistische partijen en regimes.
De vrouwen steunden vluchtelingen en protesteerden tegen de oorlog, de etnische zuiveringen, en het dictatoriale karakter van de regimes. Ze wezen erop dat de verkrachtingen die als oorlogswapen werden ingezet in het verlengde lagen van het 'normale' seksuele geweld in 'vredestijd'. De groep in Belgrado constateerde dat het aantal telefoontjes dat vrouwenopvangcentra kregen wegens seksueel geweld steeds kort na het avondjournaal op de televisie de hoogte in schoot. Opgehitst door hypernationalistische berichtgeving over Servische militaire heldendaden of vernederingen die Servië moest ondergaan, reageerden veel mannen zich af op een vrouw.
Internationaal netwerk
Ondertussen werden ook in Italië, de VS, Colombia, België, Mexico, Engeland, Duitsland en Azerbeidzjan groepen opgericht. Lokale groepen legden eigen prioriteiten. Zo protesteerden vrouwen in India vooral tegen de destructieve gevolgen van religieus fundamentalisme. In 1991 ontstond het International Network of Women's Solidarity against War (International Network of Women in Black), een los netwerk dat zich inzet voor een "rechtvaardige vrede". Men organiseert jaarlijks een conferentie. Bij de conferentie ter gelegenheid van het tienjarig bestaan discussieerden de vrouwen onder meer over feminisme, het werken met vluchtelingen, de band tussen feminisme en anti-militarisme, het ontstaan van fascisme, en de relatie tussen fascisme, chauvinisme, etnisch nationalisme en antisemitisme en de manieren om die te herkennen en er verzet tegen te bieden.
Onbekend is hoeveel lokale groepen, e-maillijsten en acties er zijn, laat staan hoeveel vrouwen zich achter de beweging scharen. Elke wake of groep wordt autonoom georganiseerd en ontwikkelt haar eigen richtlijnen en aandachtspunten. Het gevaar bestaat dat lokale groepen ingaan tegen de originele uitgangspunten. Zo sprak een vrouw uit Macedonië op een conferentie alleen maar over het geweld van Albanese paramilitaire groepen in haar land, terwijl ze de rol van de overheid buiten beschouwing liet. Dat leidde tot heftige discussie. Conclusie: de beweging wil altijd het geweld van alle partijen afkeuren. En zo blijft de filosofie van de beweging bepaald door haar ontstaansgeschiedenis in de complexe situatie in Israël en Palestina, en de moeilijke en moedige posities die de activistes daar innamen.
Mannenculturen
Wat de beweging uiteindelijk bindt, is een feministisch en anti-nationalistisch uitgangspunt en een concrete manier van actievoeren: vrouwen kleden zich in het zwart en komen op geregelde tijdstippen op een publieke plaats samen. Dat alleen vrouwen samenkomen is niet omdat vrouwen, meer dan mannen, 'natuurlijke vredesmakers' zouden zijn, aldus de uitgangspunten van het netwerk. "Maar vrouwen hebben een specifieke levenservaring waarin onevenredig meer zorgtaken uitgevoerd worden. Bovendien bevinden vrouwen zich vaak aan de ontvangstzijde van geweld - zowel in oorlogs- als vredestijd - en de meerderheid van de vluchtelingen wereldwijd zijn vrouwen. Vanuit een feministische visie hebben mannenculturen een speciale band met geweld."
Toen Stasa Zajovic onlangs voor het hele netwerk de Millennium Peace Prize in ontvangst nam, benadrukte ze dat de prijs "een erkenning is van ons geweldloos verzet tegen oorlog en militarisme, een erkenning van onze ontrouw aan elke natiestaat, onze burgerlijke ongehoorzaamheid tegen oorlog. Deze prijs is ook een erkenning voor onze alternatieve vrouwenpolitiek buiten de gevestigde orde en officiële sfeer. Wij zijn vrouwen die op straat actievoeren." De "ontrouw aan de natiestaat" heeft de vrouwen meer dan eens in problemen gebracht. In Servië werden ze systematisch als "landverraders" afgeschilderd. Servische paramilitaire groepen riepen regelmatig op om de vrouwen aan te pakken als "Servische interne vijanden". In de VS begon de FBI na de aanslagen van 11 september een onderzoek tegen Vrouwen in het zwart.
Nationalistische orgie
Terug naar Israël. Ook daar krijgen de actievoersters het steeds moeilijker. Volgens Gila Svirsky, al 14 jaar actief bij Vrouwen in het zwart, heeft de verrechtsing in Israël hard toegeslagen sinds de tweede intifada. Links is volkomen uit, en de vrouwen worden als "extreem-links" beschouwd. Maar de vrouwen behoren gewoon tot de minderheid die links gebleven is, zegt Svirsky, terwijl velen in het linkse kamp naar rechts geschoven zijn en zich hebben laten meesleuren in "een nationalistische orgie". Toen de vrouwen werden genomineerd voor de Nobelprijs voor de vrede, werd dat door het grootste gedeelte van de Israëlische media verzwegen omdat het "de eenheid van de natie" zou ondermijnen. De vrouwen worden steeds vaker bedreigd. "Ik ga je vermoorden. Ik ga je kinderen pijn doen", kreeg Svirsky per telefoon te horen. Er is in Israël nu nog maar zeer beperkt de mogelijkheid om te demonstreren. Om een bredere basis te creëren voor een linkse, feministische en anti-nationalistische politiek mogen nu ook mannen systematisch meedoen aan de waken. "Een eilandje van redelijkheid", noemen de vrouwen het zelf.
Op 6 april voerden Vrouwen in het zwart wereldwijd actie naar aanleiding van de escalatie van het geweld in Israël en Palestina. "In solidariteit met onze zusters, Vrouwen in het zwart in Israël en Palestina, die de Israëlische bezetting en de terreur tegen de burgerbevolking van Palestina veroordelen, maar tegelijkertijd het gewapend geweld, inclusief geweld dat gerechtvaardigd wordt als deel van de bevrijdingsstrijd van het Palestijnse volk, verwerpen en aanklagen, eisen we dat alle oorlogsdaden ophouden en dat de Israëlische gewapende troepen zich uit de bezette gebieden terugtrekken", schreef de Vrouwen in het zwart-groep uit Belgrado.