De Peueraar 13, september 1991

Auteur: Harry Westerink


1492-1992: oorlog tussen twee werelden

Het jaar 1992 wordt in veel opzichten een zwaar beladen jaar. In Europa bereidt men zich voor op de Europese eenwording. Er loopt een intensieve propagandacampagne om de eenwording door de strot van de Europese burgers te persen. Tegenstanders van de eenwording doen verwoede pogingen om de keerzijde van Europa 1992 te laten zien. Er is nog een andere reden waarom 1992 een gedenkwaardig jaar gaat worden. Op 12 oktober 1992 zal het precies 500 jaar geleden zijn dat de Europeaan Christoffel Columbus, op zoek naar een westelijke vaarroute naar India, per ongeluk de zogenaamde Nieuwe Wereld, Amerika, "ontdekte".

Hij was zeker niet de eerste "ontdekker"; Vikingen, Ieren, en waarschijnlijk zelfs Romeinen waren hem al voorgegaan. Ik zet "ontdekking" in dit stuk tussen aanhalingstekens, want landen en volken "ontdek" je niet; daar maak je mee kennis, die ontmoet je. Hieronder ga ik verder in op de achtergronden van de "ontdekking", evenals op de gigantische gevolgen ervan. Ook wil ik duidelijk maken dat de Europese eenwording en (de herdenking van) de "ontdekking" nauw samenhangen.

Internationaal vinden er momenteel voorbereidingen plaats om in 1992 de "ontdekking" van Amerika feestelijk te gaan herdenken. 500 jaar uitbuiting van en volkerenmoord op de Indianen van Noord- en Zuid-Amerika zullen door de EG (de Europese Gemeenschap onder aanvoering van Spanje) en de OAS (de Organisatie van Amerikaanse Staten onder aanvoering van de Verenigde Staten) uitbundig gevierd gaan worden. 1492-1992 is voor hen een feest, blijkbaar, vanwege 500 jaar winstgevende handel en toegenomen rijkdom.

Begin jaren 80 werd in Spanje de "Commissie van het Vijfde Eeuwfeest" onder leiding van koning Juan Carlos in het leven geroepen. Juist Spanje heeft een begin gemaakt met de voorbereidingen, omdat Columbus, hoewel een Italiaan, in Spaanse dienst was toen hij zijn "glorieuze" reis maakte. In de feestcommissie zitten onder andere Spanje en de OAS. 1992 moet, zo vindt men, groots gevierd gaan worden. Pas op aandringen van de Latijns-Amerikaanse landen worden ook de inheemse volken in de festiviteiten betrokken. Er werd een compromis gesloten onder de naam "Ontmoeting van twee werelden", waarbij de erkenning van de inheemse volken niet verder ging dan de mogelijkheid om de eigen cultuur te exposeren. Misschien was "Oorlog tussen twee werelden" een betere, benaming geweest.

Ook de Verenigde Staten laten zich niet onbetuigd. De organisatie van het feest is daar op de ons zo vertrouwde drastische, luchtige, commerciële en inhoudelijk oppervlakkige manier opgepakt. Hun viering belooft Walt Disney-achtige proporties aan te nemen. Het thema leent zich natuurlijk prachtig voor allerlei opschepperij over "onze" heldendaden, ideaal om er een wervelende en opgeblazen media-show van te maken. Dat zal dan ook gebeuren. Er staat de Amerikaanse burger heel wat te wachten: nagebouwde boten, vuurwerk in de havens van New York en San Francisco, conferenties, speeches, exposities, parades, bootraces, speciale uitgaven van postzegels en munten, standbeeldonthullingen en restauraties van oude monumenten, alles ter meerdere glorie van de witte mens, en met name van de witte man, die immers al 500 jaar onversaagd, als een koene ridder, op strooptocht is. Als klap op de vuurpijl zullen er 3 ruimteschepen naar Mars worden geschoten. De ruimteshuttles heten niet geheel toevallig Nina, Pinta, en Santa Maria, dat zijn de namen die prijkten op de schepen waarmee Columbus zijn overtocht maakte. De kosten van dit ruimtespektakel bedragen 25 miljoen dollar. Deze hedendaagse "ontdekkingsreis" (zullen de Marsmannetjes en Marsvrouwtjes ook uitgeroeid en uitgebuit gaan worden?) past prima in het beleid van de in 1984 door de VS-regering opgerichte "Christopher Columbus Quincentenary Jubilee Commission". Immers, zo vinden de leden van deze voorbereidingscommissie, de "ontdekkingsreis" van Columbus moet zo breed mogelijk opgevat worden. 1492 is, zo zeggen ze, het startpunt geweest van de ontwikkeling van de moderne, westerse wereld. Tsja, en na 500 jaar valt er best nog wel wat te "ontdekken" in het heelal. Trouwens, zou Pluto geen olie of uranium hebben? En wat dacht je van ijzererts op Jupiter? Er is niets veranderd: de witte man denkt nog steeds dat de hele wereld, het hele heelal, aan zijn voeten ligt en voor hem ter beschikking staat. Wiens belang het is dat er gefeest gaat worden in 1992 wordt duidelijk als je kijkt naar de financiële kant van de zaak. De commissie hoopt 150 miljoen dollar binnen te krijgen, en men mag daarbij rekenen op zeer ruime ondersteuning van het bedrijfsleven (Texaco, Coca Cola, en vele andere).

Een ding is zeker: 1992 wordt geen feestelijk jaar voor de inheemse volken van het Amerikaanse continent. Zij herdenken 500 jaar verzet tegen de koloniale macht en onderdrukking door Columbus en zijn nazaten. Het jaar 1992 is voor hen geen eindpunt, maar een volgende stap in een wereldwijd proces van beraad en bezinning. Dit proces moet leiden tot respect voor inheemse volken en erkenning van hun (collectieve) rechten, en tot stopzetting van milieu- en cultuurvernietiging. De strijd van inheemse volken op het Amerikaanse continent is de strijd van alle inheemse volken ter wereld.

De man en zijn "ontdekking"

Wie was die Columbus nou eigenlijk? "Bij hem vergeleken is Hitler een jeugdig delinquent", aldus een Indiaanse activist. Columbus was in allerlei opzichten een typisch product van de Europese maatschappij en ook een symbool van deze cultuur. Hij was diepgelovig en overtuigd van zijn goddelijke opdracht om het christelijke geloof te verspreiden. Amerika werd "ontdekt" in een tijd waarin Spanje geloofde dat de man (en dus niet de vrouw) de maatstaf was voor alle dingen, het hoogste goed en het beste van Gods creaties. Het rationalisme, materialisme en nationalisme vierde hoogtij. Dat lijkt verdacht veel op onze tijd.

Columbus landde op het eiland San Salvador in de Bahama's en beschreef in zijn scheepsdagboek zijn eerste indruk (hij dacht in India, in Azië, te zijn):

"Hoge en erg groene bomen met lange lianen. Het zingen van de vogels is zo mooi dat niemand ooit zou wensen deze plaats te verlaten. Zwermen papegaaien vliegen in de zon en er is een prachtige variatie van grote en kleine vogels die erg verschillen van die van ons. Bomen zijn er in vele soorten, elk met zijn eigen vruchten en elk met een heerlijke geur."

Dat klinkt heel paradijselijk, en alles zou bij het oude zijn gebleven als Columbus de rust en vrede bewaard zou hebben. Maar ja, de loop van de geschiedenis was ietsje anders. Binnen een jaar al veranderde het hierboven beschreven beeld dramatisch. Spaanse kolonisten, door Columbus meegebracht, kapten de bomen voor hun landerijen. Ze importeerden koeien en schapen en legden suiker- en katoenplantages aan. Hun varkens, geiten en paarden liepen vrij rond met als resultaat dat de akkers van de Indianen vertrapt werden en de savannen kaal gevreten. Er werden mijnen gebouwd die rivierwater verziltten, bergen afgegraven, dorpen weggevaagd. Binnen een tiental jaren werd het land geteisterd door water- en winderosie, aarde verspild, waren rivieren opgedroogd en bergwanden ontbost en kaal. Van de Bahama's maar het vaste land, van zuid tot noord, tot aan de andere oceaan - niets werd in de loop der eeuwen ongemoeid gelaten op de route van de kolonisten, goudzoekers en avonturiers. Het land, de gewassen en de inheemse bevolking werden, voorzover niet platgebrand of uitgeroeid, eigendom van de Europeanen. In het Europa van de vijftiende eeuw kende men nog een eenzijdig en schraal voedselpakket. Door de "ontdekking" van Amerika kwam hierin snel verandering. Aardappelen, tarwe, gerst, rijst, rogge, bonen, tomaten, tabak, maïs, al deze landbouwproducten - het klinkt ongelooflijk - zijn door Indianen en niet door Europeanen ontwikkeld. Heel veel landbouwproducten en gebruiksvoorwerpen die voor ons nu heel gewoon zijn, stammen van de Indianen af en zijn tegen bijzonder lage kosten in Europa geïntroduceerd en sindsdien gemeengoed geworden.

Columbus werd door de Indianen zeer gastvrij behandeld, althans, in het begin (zeer snel al zouden de Indianen de blanke man beter leren kennen...). Hij schreef aan de koning en koningin van Spanje: "Ze zijn zo liefhebbend, zo zonder hebzucht, en ze zijn in alle opzichten meegaand, dat ik u verzeker dat in mijn opinie er geen betere mensen en geen beter land bestaat in de wereld." Nou, leuke mensen, die Indianen, zou je zeggen. Laten we zelf dan ook maar eens aardig zijn, toch? Maar mee, de ware aard van Columbus blijkt onmiddellijk uit een voetnoot: "Als u beveelt al de inwoners naar Spanje te brengen of slaaf te maken op het eiland, dan kunnen we dat uitvoeren met 50 man. Dit is genoeg om ze te laten doen wat wij willen." Zo'n citaat is veelzeggend genoeg, lijkt me. Het is precies deze houding, deze instelling ten opzichte van het pas "ontdekte" Amerika, die Europeanen (eerst) en Noord-Amerikanen (later) de daarop volgende 5 eeuwen stelselmatig aan de dag hebben gelegd; een arrogante houding van witte mannen gebaseerd op superioriteitsgevoelens, racisme, hebzucht en een volslagen gebrek aan respect voor andere culturen.

Kolonialisme en imperialisme

De "ontdekking" van Amerika was het startschot voor 5 eeuwen van systematische uitbuiting van de landen van de Derde Wereld. De westerse welvaart heeft slechts tot stand kunnen komen door deze uitbuitingsverhouding, deze totaal scheef getrokken relatie tussen het Noorden en het Zuiden van de wereld. Hierboven bleek al dat de Europese voedselvoorziening op een veel hoger en gevarieerder peil kwam te staan dankzij de inheemse volken van het Amerikaanse continent. "Onze" rijkdom steeg tot kolossale hoogte vanwege de enorme voorraden grondstoffen, edelmetalen, kruiden, en andere tropische en exotische producten die "we" in de Derde Wereld gingen stelen of bijna voor niets kregen. Denk hierbij vooral aan goud, zilver, rubber, en dergelijke. Eeuwenlang hebben Europeanen en Noord-Amerikanen misbruik kunnen en mogen maken van hun militair overwicht. Eeuwenlang hebben "we" onze hebzucht, onze vraatzucht tevreden kunnen en mogen stellen door de hele aarde af te grazen en plat te branden. Daarbij heeft de westerse wereld een politiek en economisch systeem geschapen dat uitsluitend in "ons" voordeel is.

Dit systeem, dit uitbuitingsproces, eerst kolonialisme, later imperialisme genoemd, is in de twintigste eeuw met onverminderde kracht voortgezet. Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft het imperialisme, de machtsblokken Europa, de VS en (later) Japan, verschillende instrumenten geschapen om het Zuiden economisch te beheersen en te onderdrukken. Met name Europa was verzwakt uit de oorlog gekomen, als gevolg waarvan allerlei koloniën (van Engeland, Frankrijk, Nederland) meer en meer successen boekten in de strijd om onafhankelijkheid. Door het kredietbeleid van internationale financiële reuzen als het IMF (Internationaal Monetair Fonds) en de Wereldbank werden de belangen van het westen veilig gesteld. Deze instellingen functioneren als de bankschroeven van het imperialisme. Een van de gevolgen is de schuldencrisis waarin de Derde Wereld gevangen zit. De afschuwelijke situatie doet zich voor dat Derde Wereld-landen nieuwe leningen moeten afsluiten om de rente van de oude leningen op te kunnen brengen.

De winsten die met het imperialistische systeem worden gemaakt komen ten goede aan de noordelijke landen. Dit heeft de armoede in grote delen van de drie continenten (Azië, Afrika, Latijns-Amerika) vergroot. De Europese eenwording zal dit proces van afknijpen en uitzuigen nog verergeren. De eenwording is bedoeld om Europa economisch gezien een sterkere concurrentiepositie te geven in de voortdurende oorlog met Noord-Amerikaanse en Japanse multinationals. Japan en de VS zullen er op hun beurt alles aan doen om de eigen marktpositie te behouden en liefst te verbeteren. Het gevolg zal zijn dat de concurrentiestrijd zal verscherpen. De zwaarste klappen zullen op de zwakste schouders neerploffen, die van de Derde Wereld.

Zo beschouwd kun je de Europese eenwording opvatten als een rechtstreekse voortzetting van het gedrag van Columbus in 1492. Als resultaat van het "veroveren" van de hele wereld is er een wereldwijde strijd om de macht en het geld ontstaan. Europa vormt een van de machtigste partijen in dit uit de hand gelopen atletiek-onderdeel. De diverse machtsblokken moeten de 100 meter steeds sneller afleggen, om zodoende de anderen voor te blijven. Zonder de "ontdekking" van Amerika, zonder de opkomst van het kolonialisme, was een Europese eenwording overbodig en zelfs contraproductief geweest. Zonder de Europese eenwording zou de voortzetting van de voor Europeanen zo voordelige uitbuitingsrelatie met de Derde Wereld moeilijker zijn geworden, gezien de moordende concurrentie met de VS en Japan.

Indiaans verzet

Voor de inheemse volken van Noord- en Zuid-Amerika, die als gevolg van de vergissing van Columbus al eeuwen betiteld worden als inwoners van India, betekent het jaar 1492 iets anders dan voor de witte mens. In hun ogen is 1492 het startschot geweest van 5 eeuwen (neo-)kolonialisme, vervreemding, moord, uitbuiting, grondstoffenroof, en verlies van de eigen identiteit. Daarom hebben Indiaanse organisaties, uit Noord- en Zuid-Amerika voorgesteld om in 1992 internationaal, op tal van plaatsen in de hele wereld, tegenactiviteiten te organiseren, om dus een alternatieve herdenking op touw te zetten. Deze activiteiten dienen uiteraard geen feestelijke gebeurtenissen te zijn, maar eerder momenten van rouw, van bezinning.

In juli 1990 vond in Quito (Ecuador) de eerste continentale ontmoeting van inheemse volken plaats. Deze conferentie vormde het begin van een continentale campagne van 500 jaar Indiaans verzet. In de declaratie van Quito spraken de inheemse volken van het Amerikaanse continent zich uit tegen de officiële viering van het Vijfde Eeuwfeest (1492-1992). 1992 moest, zo vonden ze, door de Verenigde Naties uitgeroepen worden tot het "Internationaal Jaar van de Inheemse Volken". In de VN Werkgroep inzake Inheemse Bevolkingen in Genève werd dit idee ondersteund door inheemse volken van alle continenten. De regeringen van de landen die in de VN zitting hebben, vonden het veiliger om dit voorstel uit te stellen naar 1993. Het 1992-feestje mag natuurlijk niet verstoord worden door nare gedachten, laat staan vervelende acties.

In Nederland heeft de Werkgroep Inheemse Volken gehoor gegeven aan de oproep van Indiaanse organisaties in Noord- en Zuid-Amerika. In 1990 is de Werkgroep van start gegaan met de campagne "Inheemse volken, milieu en ontwikkeling", die ieder jaar aandacht vraagt voor een speciale regio. In 1990 was dat de Pacific (Maori-volk in Nieuw-Zeeland), in 1991 Afrika (Maasai-volk), en in 1992 zal het Amerikaanse continent centraal staan. De campagne stelt zich ten doel om de inheemse visie op "ontdekking" te verwoorden en onder de aandacht te brengen van een breed publiek. Een van de grootste activiteiten in Nederland zal plaatsvinden tussen 16 mei en 6 juni 1992. Een groot aantal inheemse vertegenwoordigers zal ons land dan symbolisch gaan "ontdekken".

Leidse activiteiten

Op 12 oktober 1991 is het 499 jaar geleden dat de "ontdekking" plaatsvond. Een goede gelegenheid om een begin te maken met Leidse initiatieven rond dit thema, zo vinden de leden van de onlangs opgerichte Stichting América Latina. Deze solidariteitsgroepering met Latijns-Amerikaanse volkeren is bezig om met een aantal activiteiten voor het eerst naar buiten te treden. Er wordt gedacht aan een collecte in de week na 12 oktober, waarvan de opbrengst ten goede komt aan de Mapuche-Indianen in Chili. Als afsluiting van de collecteweek is een manifestatie gepland op 19 oktober. Hierbij zal de Indiaanse cultuur en geschiedenis centraal staan, en wordt bovendien aandacht gegeven aan de huidige politieke en economische situatie van Indiaanse volkeren. Deze initiatieven vormen een aanzet voor andere activiteiten in de Leidse regio. America Latina hoopt mensen en groepen te stimuleren om in 1992 aan de gang te gaan met de andere kant van de "ontdekking". Wie meer wil weten over 1992-activiteiten in Leiden, die kan contact opnemen met De Invalshoek (vragen naar Harry). In De Invalshoek is bovendien een goede collectie boeken, brochures en ander informatiemateriaal over dit thema.


Tekst uit Cosmopolitan

"Indianen zijn in

399 jaar na de ontdekking van Amerika zorgt Kevin Costner door zijn film "Dances with wolves" voor een rivival van de Indianenlook. Een beetje squaw is het Columbusjaar voor met franjejasjes (ongeveer 1869 gulden), ruige riemen (ongeveer 246 en 169 gulden) en bil-accentuerende broeken (ongeveer 920 gulden). Portemonnee ongeveer 298 gulden, en deken 549 gulden. (El Charro via Fros, tel. 020-6474141)"

Een treffend voorbeeld van de kapitalistische kijk op Indianen en de "ontdekking", uit het pulpblad voor de rijken Cosmopolitan. Dit fragment is geen reclame-advertentie, maar onderdeel van een gewoon artikel. Rekenen kunnen ze niet (399 jaar?!), dat is ook niet nodig als je veel geld hebt. Vandaar misschien dat de prijzen van de diverse consumptiegoederen zo belachelijk hoog zijn. Dood aan de commercie! Voor kolonisten en kapitalisten zijn Indianen al 500 jaar uit!

Terug