De Peueraar 33, mei 1993

Auteur: Eric Krebbers

(of je kamerplant, of je huisgenoot, of...)

Sommige beesten zijn tegenwoordig geen dieren meer, maar uitvindingen. Zo bestaat er bijvoorbeeld de diersoort muis en daarnaast de uitvinding muis. In de VS is een muis uitgevonden die zeer gemakkelijk kanker ontwikkelt. Daar is octrooi (of patent) op aangevraagd en verleend. In mei 1992 is op diezelfde 'vinding' in Europa octrooi verleend. Waarmee de deur wagenwijd openstaat voor het uitvinden van nog veel meer dier en plantensoorten. Het eerste octrooi in Nederland zal waarschijnlijk gaan naar de 'eigenaar' van Herman. Dat is een stier die is 'uitgevonden' door het in Leiden gevestigde bedrijf Gene Pharming. Het patent is al aangevraagd. De Dierenbescherming roept iedereen op om bij wijze van protest tegen deze ontwikkelingen octrooi aan te vragen op zijn of haar huisdier.

Een van de meest geruchtmakende zaken in de ontwikkeling van biotechnologie is het eerste patent op een dier. Het betreft een muis die een menselijk gen, dat aanleg voor kanker veroorzaakt, ingebouwd heeft gekregen. Door deze genetische manipulatie is de muis omgebouwd tot een proefdier dat borstkanker krijgt.

De muis is ontwikkeld door het Amerikaanse Harvard College, dat er 12 april 1988 in de VS octrooi op kreeg. Het Harvard College claimde niet alleen exclusief eigendom op deze muis, maar op alle zoogdieren waarin dat kanker-gen ingebouwd zou worden. De beslissing van het Amerikaanse octrooibureau om octrooi op de kankermuis te verlenen leidde tot hevige kritiek. Er was toentertijd door het Amerikaanse Congres een tijdelijk verbod ingesteld op het octrooieren van dieren totdat ethische kwesties die ermee samenhangen zouden zijn opgelost. Daarnaast lagen er twee wetsontwerpen om het helemaal te verbieden. Het Octrooibureau trok zich daar niets van aan. De economie gaat boven de politiek...

Wat zijn octrooien?

Voordat we verder gaan met de octrooi-aanvraag van Harvard in Europa eerst iets over het hoe en waarom van octrooien. Octrooien zijn er om uitvindingen te beschermen. Iemand die veel tijd en geld heeft gestoken in een uitvinding vindt het niet leuk als iemand anders er mee vandoor gaat. Op een uitvinding kan je octrooi aanvragen. Als je dit krijgt toegewezen, dan heb je voor 20 jaar, gerekend vanaf de datum dat je de aanvraag indiende, exclusief eigendom over je vinding. Dit betekent dat je als enige gebruik mag maken van jouw vinding. Als iemand anders jouw vinding wil gebruiken, dan moet hij of zij jouw toestemming vragen. Je kunt iemand anders een bedrag vragen voor het gebruik, je kunt afspreken dat je een percentage krijgt van elk product dat met behulp van jouw vinding is gemaakt. Je kunt ook je exclusieve recht aan iemand anders verkopen. En je kan mensen die je niet aardig vindt, verbieden om jouw vinding te gebruiken.

Levend materiaal is uitgesloten van octrooiverlening, daarover gaat artikel 53-b van het Europese Octrooi Verdrag. Veefokkers en plantenveredelaars kunnen hun verbeterde rassen beschermen met het kwekersrecht. Dat voorziet wel in een vergoeding voor het werk van de veredelaar, maar niet in een exclusief eigendom. Een andere veredelaar mag nieuwe verbeteringen aanbrengen in een al eerder veredeld levend wezen, zonder de toestemming van de vorige veredelaar, zonder daarvoor te hoeven betalen.

De laatste decennia is de industrie steeds meer met de landbouw verweven. De industrie is gewend om haar vindingen te beschermen met octrooien. Nu zij steeds meer belangen heeft in de landbouw, wil ze het octrooirecht uitbreiden tot uitvindingen die in de landbouw worden gedaan. Echter, naar de aard van de landbouw gaat het om levende 'uitvindingen'. Artikel 53-b verbiedt, zoals gezegd, octrooien op levend materiaal. Dus is er al jaren een sterke lobby bij de Europese Commissie om het Europese Octrooi Verdrag aan de wensen van de industrie aan te passen. Daarbij speelt de steeds groter wordende markt voor bio(leven)-technologische producten een belangrijke rol. Zonder octrooirecht zou het ontwikkelen van dergelijke producten een stuk minder aantrekkelijk zijn.

Harvard naar Europa

Terug naar de kankermuis. Het Harvard College vroeg met het Amerikaanse succes op zak eveneens octrooi aan voor Europa. Eind juni 1989 meldde het Europese Octrooi Bureau (EOB) dat de aanvraag was afgewezen. Op zich had het genoemde artikel 53-b daarvoor voldoende kunnen zijn. Het was echter het uitbreiden van de octrooiclaim van muizen naar zoogdieren in het algemeen wat het EOB te ver ging. Pech dus voor Harvard. Maar beroep tegen een beslissing is mogelijk. En dat heeft zelfs voordelen. Tegen een in beroep gehonoreerde aanvraag schijnt het moeilijker te zijn om te procederen, wil je het octrooi nog ongedaan maken. Daarna verkocht Harvard de 'uitvinding' aan het chemieconcern Du Pont. Hun octrooi-aanvraag werd op 13 mei 1992 gehonoreerd. Om artikel 53-b te omzeilen had het EOB besloten dat de muis geen dierenras is, maar iets dat in een micro-biologisch proces tot stand is gekomen.

Duidelijk is dat de beleidsverandering de weg vrij maakt voor tal van andere octrooien op genetisch gemanipuleerde dieren. Om een paar aanvragen te noemen: een door TNO in Delft ontwikkelde kankermuis en de televisiester Herman, de lactoferrine-stier van het in het Leidse Bio-Sciencepark gevestigde Gene Pharming.

Verzet tegen octrooi op leven

Halverwege mei 1992 ontstaat er oppositie tegen het octrooi op de kankermuis. Nog in dezelfde maand waarin het octrooi verleend was, startte de Duitse groep Anti-Gen een campagne onder de naam "No patents on life". In november 1992 telde de campagne in Duitsland meer dan 50, in Zwitserland 50, en in Luxemburg 23 organisaties. In Engeland, Zweden en Nederland steunen diverse dierenbeschermingsorganisaties de campagne. En die begint effect te sorteren. Het EOB stopte onlangs gesprekken van toetsingscommissies die in de richting gaan van octrooiverlening op dieren.

Aan het lobbyfront in Brussel houdt het offensief van de biotech-lobby echter aan. De Europese Commissie lanceerde in oktober 1988 een voorstel om het Europese Octrooi Verdrag te wijzigen. Voor een economische ontwikkeling zoals de Commissie zich die voorstelt, is het nodig dat het obstakel in het verdrag (art. 53-b) verdwijnt. In de VS en Japan is een dergelijk obstakel al verdwenen. Om Europa concurrerend te houden is het natuurlijk noodzakelijk dat ook hier niet meer zo moeilijk wordt gedaan. En een doorbraak lijkt in zicht. Eind oktober 1992 accepteerde het Europarlement, nadat het al 3 keer het Europese Commissie-voorstel in telkens licht bijgeschaafde vorm had afgekeurd, een voorstel om octrooi op leven mogelijk te maken. Dit geaccepteerde voorstel gaat nu naar de ministerraad van de ministers van Economische Zaken die zich er voor of tegen kan uitspreken.

Te laat

Het relatieve succes van de campagne komt dus eigenlijk te laat. Met processen tegen verleende octrooien valt binnenkort waarschijnlijk niets meer te bereiken. De huidige praktijk van het toekennen van octrooien op leven zal dan wettelijk toegestaan worden. In het huidige voorstel wordt octrooiverlening op menselijk materiaal uitgesloten. In het eerste voorstel was dat niet het geval. Een klein succesje dus, want het Europese Octrooi Bureau heeft er geen probleem mee om octrooi-aanvragen op menselijk materiaal in behandeling te nemen. Bijna had onlangs op die manier het Amerikaanse bedrijf Genentech octrooi gekregen op een menselijk gen. Het ging om relaxine, een gen dat belangrijk is bij de vrouw bij zwangerschap, geboorte en melkgift. De Europese Groenen wisten nog net binnen de wettelijke termijn bezwaar te maken. Onlangs bleek dat in 1988 door het Baylor College of Medicine uit Houston (VS) samen met Granada Biosciences een aanvraag ingediend is voor de patentering van een volledig transgene vrouw!

En in Nederland?

Begin maart 1990 was een meerderheid van de Tweede Kamer nog tegen octrooi op leven. Ruim 2 jaar later zien staatssecretaris Van Rooy (EZ) en minister Bukman (Landbouw) geen bezwaren meer. De 2 CDA-bewindslieden verschuilen zich achter een woordspelletje door te zeggen dat "het octrooi niet verleend is op de muis zelf, maar op de werkwijze die gebruikt is om de muis te maken." Bovendien achten ze de octrooiverlening niet in strijd met de in de maak zijnde nieuwe Europese regels. Daarbij vergetend dat het nu volgens artikel 53-b niet toegestaan is. Als er bezwaren zijn tegen de verlening van octrooi op leven in Nederland, dan mogen anderen van hen best bezwaar maken. Zij zelf zullen dat niet doen, zelfs al worden heel bewust wetsartikelen als 53-b overtreden.

In Nederland coördineert de Dierenbescherming de campagne "No patent on Life". Dat gebeurt voornamelijk via lobbyen, maar bijvoorbeeld ook via billboards-posters met een koeienkop en de tekst "Morgen met blond haar en blauwe ogen?". Radicaal-links lijkt biotechnologie vooral heel erg moeilijk te vinden. Nu het niet mogelijk is om bij wijze van spreken als actiegroep "Hijgende Herman" de stier Herman te bevrijden uit handen van zijn 'uitvinders' en je daarna snel uit de voeten te maken (waar laat je immers zo'n beest), kijkt iedereen toe. Hier en daar worden kleine acties georganiseerd, zoals de bezwaarschriftenserie tegen de uitbreiding van Gene Pharming hier in Leiden.

Octrooieer je huisdier

Wat kan je dan doen tegen dit soort ontwikkelingen? Een van de mogelijkheden is om mee te doen met de door de Dierenbescherming opgezette protestbrief-actie. Schrijf een brief met foto van je huisdier naar de Nederlandse Octrooiraad, postbus 5820, 228O HV Rijswijk. Vraag daarin of je je huisdier kan octrooieren. Of je kamerplant, of je huisgenoot, of... De bedoeling is dat er bij de Octrooiraad honderden foto's van dieren zullen binnenstromen. De Octrooiraad zal alle brieven netjes moeten beantwoorden. En wie weet raakt hun bureaucratie verstopt. De Dierenbescherming hoopt, ietwat naïef wellicht, dat de Octrooiraad door die brieven zal nadenken over wat ze doen. Een voorbeeld van een brief ziet er als volgt uit:

Geachte...

Hierbij zend ik u een foto van mijn dierbare hond Jasper. Jasper is een fantastische hond, met zeer bijzonder eigenschappen. Ik ben er van overtuigd dat er geen ander dier is zoals hij. Natuurlijk heeft mijn persoonlijke verzorging van Jasper ertoe bijgedragen dat hij deze eigenschappen heeft ontwikkeld. Daarom wil ik u vragen of het mogelijk is om een octrooi op Jasper aan te vragen, zodat ik anderen kan verbieden om Jasper of zijn kinderen te verkopen, te gebruiken of te verhuren zonder mijn toestemming.

In afwachting van uw antwoord,...

Deze brief is opgesteld door de Dierenbescherming. Het lijkt ons het beste om de brief niet letterlijk over te nemen, maar te bewerken, zodat de Octrooiraad niet de kans krijgt om standaard-aanvragen of standaard-afwijzingen terug te sturen.

Studium Generale van de Leidse Universiteit organiseert in 1993 een drietal lezingen over biotechnologie en het milieu. In de folder die Studium Generale hierover verspreidt, is te lezen dat "door voorstanders met klem gewezen wordt op de grote milieuvriendelijkheid van de biotechnologie. De productiviteit kan worden verhoogd, zodat een voorlopig nog sterk groeiende wereldbevolking gevoed kan worden, terwijl het milieu ongemoeid wordt gelaten. Grondstoffen en energie worden gespaard, het resistent maken van planten vermindert de noodzaak chemische bestrijdingsmiddelen te gebruiken, en het afval is overwegend biologisch afbreekbaar." Ook de verwerking van afval kan milieuvriendelijker volgens de folder. En zo gaat het nog even door. De folder laat zich lezen als een propagandapamflet. Alsof bijvoorbeeld niet al jaar en dag bekend is dat de honger veroorzaakt wordt door de verdeling van het voedsel.

Er komen 2 deskundigen praten, biotechnologen dus. Dat zal garant staan voor de wetenschappelijke onafhankelijkheid van hun mening, daar ben ik van overtuigd. Maar niet heus. De laatste avond is gereserveerd voor Lucas Reijnders van de stichting Natuur en Milieu. Van hem kunnen we een ietsje kritischer verhaal verwachten. Voor het echte onafhankelijke nieuws blijf je hier in Leiden voor wat betreft biotechnologie aangewezen op de Peueraar. Reijnders zal volgens de folder namelijk spreken over enige zijdelingse problemen voor het milieu. Er zijn voorbeelden bekend dat biotechnologie slecht was voor het milieu, zo schrijft Studium Generale, en de risico's zijn slecht te beoordelen. Wezenlijke kritiek lijkt achterwege te blijven.

Terug