De Peueraar 37, september 1993
Auteur: Hasse Simons
De dinosaurus
Wie is Mobutu? Hij werd in 1930 geboren als Joseph Désiré Mobutu, zoon van een kok die voor missionarissen werkte. Hij brengt zijn jeugd door met lezen en bezoekt het seminarie. Hij wordt ingelijfd bij het koloniale leger in 1950 waar hij opklimt tot de rang van kolonel. In het leger is hij tevens verantwoordelijk voor de redactie voor het legerblad. Na een verblijf in België, waar hij het Congres van de koloniale pers verslaat, keert hij terug naar Kongo, alwaar hij door Lumumba, leider van de Nationale Kongolese Beweging, belast wordt met diverse taken op economisch en militair terrein.
Hoe is het hem gelukt aan de macht te komen? Tussen 1950 en 1960 (het jaar waarin Kongo onafhankelijk wordt en Zaïre gaat heten) bouwt hij een netwerk van publieke en geheime relaties op die hem in 1960 mede in staat stellen om de politieke toplaag naar huis te sturen. Na een periode van 5 jaar waarin burgerlijke politici met veel vallen en opstaan aanzetten doen om Zaïre te maken tot een neutraal, niet-gebonden land, grijpt kolonel Mobutu zelf de macht...
Hoe is het hem gelukt zo lang aan de macht te blijven? Mobutu heeft zichzelf aan de top van de machtspyramide geplaatst en weet daar te blijven door schijnbaar onbegrensd gebruik te maken van geweld, geld en verleiding. Deze drie middelen vormen alledrie een pyramide op zich en Mobutu staat als president van de staat, als leider van de MPR (de enige toegestane partij in Zaïre) en als handig bespeler van de geopolitiek (de centrale geografische positie van Zaïre in Afrika) aan de top van alledrie.
Dit is ook de opzet van het boek: na een inleiding volgen drie delen, te weten "de piramide van het geweld, de piramide van het geld en de steunberen van de piramide". Met deze opzet lijkt het boek een heldere analyse van het antwoord op de vraag ("Hoe is het Mobutu gelukt zo lang aan de macht te blijven?") op te leveren, maar omdat bepaalde gebeurtenissen dus driemaal vanuit een ander gezichtsveld beschreven worden, blijft het totaalbeeld wat vaag. Dit is ook te wijten aan het feit dat het boek zo volgestampt zit met informatie dat het moeilijk is alles te plaatsen. Maar er zijn ook andere minder sterke kanten aan het boek. Je leest weinig over Zaïre, de bevolking (en waar dat wel gebeurt, is er geschreven met een romantiese bril).
Het gehele boek is een bewijs hoe tiranniek Mobutu is, maar het boek eindigt met: "Mobutu is niet 'het monster' zoals hij nu door zijn landgenoten aangeklaagd wordt, hij is slechts één van hen. Eén van ons." Hoewel ik begrijp dat deze laatste twee zinnen ingegeven worden door de opvatting dat Mobutu nooit zo lang stand had kunnen houden als hij niet gesteund was door politieke elites van diverse Westerse landen, komt het op mij over als ben ik ook een van de monsters.
Wat mij verder opviel was de toon die gezet werd in de enkele bladzijden waarin expliciet werd ingegaan op de rol van vrouwen. Daarin wordt uiteengezet dat de taken van vrouwen alleen maar verzwaard zijn sinds de internationale hulpverlening op gang gekomen is. "Internationale hulporganisaties spreken de mannen aan en het zijn de vrouwen die zich aan het werk zetten." Er wordt dus slechts in zijn algemeenheid over vrouwen gesproken in die schaarse bladzijden - terwijl ze in de rest van het boek nergens ter sprake komen - tot de laatste regel van dat hoofdstukje: "Tijdens de laatste jaren van de Tweede Republiek zijn de 'mama's' verschillende keren op straat gekomen om te protesteren tegen de levensduurte." Overal elders in het boek wordt uitgebreid stilgestaan bij oppositiebewegingen en protesten, maar hier volstaat Braeckman met één zin...
Het boek heeft echter overwegend sterke kanten naar mijn mening. Er wordt scherp in uiteen gezet wat bijvoorbeeld de belangen van Mobutu in hem omringende landen waren, en waarom hij die belangen heeft (Hier wordt wel enige voorkennis van bijvoorbeeld bevrijdingsbewegingen en hun achtergronden verondersteld).
Van talloze militaire ingrepen is tot nu toe weinig naar buiten gekomen. Ook over de verantwoordelijkheid van Mobutu, en de manier waarop hij die verantwoordelijkheid weet te omzeilen, is weinig bekend. Colette Braeckman rafelt dit alles indrukwekkend uiteen. Zij heeft hierbij gebruik gemaakt van de reeds aanwezige literatuur en heeft talloze personen geinterviewd: studenten, oppositieleiders, diplomaten, ambassadeurs, overlevenden van slachtpartijen en diens familie en Mobutu zelf... Ze weet daarmee een helder beeld te scheppen van de middelen die Mobutu gebruikt heeft om aan de macht te komen en te blijven en een beeld van de tiran zelf neer te zetten.
De dinosaurus, Het Zaïre van Mobutu, Colette Braeckman. Uitgeverij: EPO/NCOS, ƒ 57,50.