De Peueraar 40, december 1993
Auteur: Jeroen van Schie
"De luide roep om privacy ligt een beetje achter ons", beweerde staatssecretaris Kosto begin dit jaar. En inderdaad, het stilzwijgen aan de linkerkant van de Leidse gemeentepolitiek is ongehoord. Ongegeneerd kan Burgemeester Goekoop in de nota "Algemene Beschouwingen 1994" beweren dat "de GBA zal leiden tot een meer efficiënt en effectief beheer van persoonsgegevens en op termijn tot een betere service aan de burger". 'Volksverlakkerij' zouden ze dat vroeger hebben genoemd. Maar ja, die roep wordt niet meer gehoord. Ongestoord sluiten 'neutrale' ambtenaren contracten af met computergigant IBM Nederland NV voor het aanleveren van de computerinstallatie en de programmatuur die de invoering van het GBA in Leiden mogelijk moet maken. September 1994 moet de klus geklaard zijn. Dan treedt de "Wet Gemeentelijke Basis Administratie persoonsgegevens" in werking.
Miljoenen zogenaamde fraudeurs en criminelen worden ondertussen door de spraakmakers van de Nederlandse politiek aan de schandpaal genageld. Woorden schieten tekort om die WAO'ers, allochtonen, vluchtelingen, uitkeringstrekkers en illegaal-verklaarden te stigmatiseren. Want niet alleen de GBA maar ook de 'beperkte' identificatieplicht en het Vreemdelingen Administratie Systeem (VAS) moeten door de publieke opinie geloodst worden. Tezamen moeten zij een verstikkend controle-netwerk gaan vormen over de onderkant van de samenleving. Het hardst zijn natuurlijk de uitgestotenen, de 'niet-bestaanden' oftewel de illegaal-verklaarden de sigaar. Maar ook de bijstandsvrouw die een paar uurtjes bij kluste vanwege de te lage uitkering kan binnenkort makkelijk worden opgespoord. En op de werkvloer kunnen razzia's "efficiënt en effectief" worden uitgevoerd.
In rap tempo worden sociale voorzieningen de nek omgedraaid, velen worden van hun bestaansmiddelen afgesloten. Die moeten natuurlijk in de gaten worden gehouden, zo goed mogelijk gecontroleerd. Daar hebben ze dan ook de nodige middelen voor ontwikkeld. Service aan de burger?
Het GBA
De belangrijkste ontwikkeling met de invoering van het GBA en de nieuwe wetgeving is dat allerlei overheidsorganisaties de computerbestanden aan elkaar gaan koppelen. Het GBA wordt in dit netwerk de centrale waar alle informatie bij elkaar komt: die van de Sociale Dienst, het Arbeidsbureau, het Ziekenfonds, het Belastingkantoor, de Vreemdelingenpolitie, de studiefinanciering en uiteraard zal net zoals nu al het geval is ook de 'gewone' politie en de in het geniep opererende BVD van deze keten gebruik kunnen maken.
In de GBA worden algemene persoonsgegevens opgeslagen zoals geboortedatum, naam, huwelijk, kinderen en adres. Het is de bedoeling dat allerlei overheidsorganisaties niet meer zelf algemene persoonsgegevens gaan registreren. Wat ze nog wel zelf moeten doen is gegevens bijhouden die alleen voor henzelf van belang zijn (denk eens aan de dikke dossiers die de sociale dienst alleen al van je bijhoudt). Om alle gegevens van één persoon bij elkaar te houden maakt men gebruik van het Administratie-nummer (A-nummer) maar ook het sofi-nummer dat nu al in gebruik is zal eraan worden toegevoegd. Het sofi-nummer zal waarschijnlijk op den duur het A-nummer gaan vervangen. De verschillende overheidsinstellingen zijn inmiddels door de wet verplicht elkaar informatie door te spelen. Maar niet alleen overheidsinstanties zullen van het GBA gebruik kunnen maken. Ook pensioenfondsen, schuldeisers en organisaties als de ANWB kunnen ertoe behoren, zij het op wat minder automatische wijze. Hoe verder informatie-afnemers van de overheid afstaan, hoe minder informatie ze krijgen. Dit is geregeld in de wet GBA en de wet Persoonsregistratie. Ondanks dat er op dit gebied een aantal voorzorgsmaatregelen zijn genomen maakt de wet GBA het wel mogelijk dat gemeenten zich op de winstgevende adressenmarkt begeven.
Het VAS
Zoals gezegd staat de ontwikkeling van de GBA niet op zichzelf. Ook voor het functioneren van het Vreemdelingen Administratie Systeem (VAS), dat ze op dit moment aan het invoeren zijn, zal het GBA een centrale rol spelen.
"De GBA wordt het centrale vraagpunt. Daar wordt vastgelegd dat je bestaat, waar je bestaat en hoe je bestaat" zei E.J. Grootaarts, chef van de Haagse Vreemdelingenpolitie. Het VAS bestaat uit een Centraal Vreemdelingen Register waarin elke bij de overheid bekende vreemdeling geregistreerd zal staan. Elk plaatselijk korps kan via dit centrale register direct beschikken over de belangrijkste gegevens. Het Centrale register is weer verbonden met de geautomatiseerde administraties van de gemeenten. Iedere nacht zullen VAS en de GBA veranderingen uitwisselen. Via het GBA kunnen dan weer de sociale diensten en andere instellingen bij de gegevens.
Het VAS geeft niet alleen persoonsinformatie. Het geeft ook antwoord op vragen als: laat alle vreemdelingen van een bepaalde nationaliteit zien, of: alle vreemdelingen die ouder zijn dan 15, of: alle vreemdelingen die hun meldplicht niet nakomen, of: alle zaken in behandeling bij een bepaalde politieman.
Legitimatieplicht
Om het plaatje compleet te maken is onlangs ook de wet "beperkte identificatieplicht" door de Tweede Kamer aangenomen. Om tegenstand vanuit de maatschappij te voorkomen heeft de minister van Justitie Hirsch-Ballin afgezien van een "algemene identificatieplicht".
De wel ingevoerde 'beperkte' identificatieplicht bestaat uit een hoop wijzigingen van bestaande wetten, zoals de Vreemdelingenwet en het wetboek van strafrecht. De 'beperkte' identificatieplicht bestaat uit meerdere afzonderlijke identificatieplichten die maar op een beperkt aantal terreinen zouden gelden, zoals werk, voetbal, openbaar vervoer, banken, uitkeringen, vreemdelingentoezicht en bij de notaris. Al deze beperkte terreinen bij elkaar bestrijken echter vrijwel het gehele openbare leven. Bovendien zijn sommige 'beperkte' identificatieplichten zo ruim geformuleerd dat de ijverige politieambtenaar er alle kanten mee op kan. Zo mogen opsporingsambtenaren straks bij grote voetbalwedstrijden iedereen naar zijn legitimatie vragen. Dit "voorzover dit redelijkerwijs voor de vervulling van de taak nodig is...". Niet alleen voetbalsupporters moeten zich dus legitimeren, maar iedereen die binnen de door de politie vast te stellen grenzen valt. Ook op je werk moet je straks altijd een legitimatiebewijs bij je hebben voor het geval er gecontroleerd wordt of je een zwartwerker of een illegaal bent.
Door de wijziging van de Vreemdelingenwet worden de laatste gaten in de 'beperkte' identificatieplicht gedicht. Iedere Nederlander moet straks met een legitimatiebewijs kunnen aantonen dat hij ook Nederlander is. De richtlijnen die zijn opgesteld voor het gebruik van deze nieuwe politiebevoegdheden zijn zo ruim gesteld (ordeverstoring, vreemdelingen die "min of meer" in aanraking met de politie komen) dat volgens de Raad van State de politie gebruik kan maken van deze bevoegdheden bij alles wat ze doet behalve bij de hulpverleningstaak.
In eerste instantie was in de wet op de identificatieplicht nog onderscheid gemaakt tussen identiteitscontroles waarbij de nationaliteit wel en niet van belang was. In het laatste geval mocht je je ook met een rijbewijs legitimeren. Om problemen met onwillige werknemers te voorkomen werd bijvoorbeeld op het werk het rijbewijs toegestaan als legitimatiebewijs. Vanwege de controle op illegalen wordt in de toekomst echter ook op het rijbewijs nationaliteit en SOFI-nummer vermeld. Hierdoor worden alle identificatieplichten alsnog vreemdelingencontroles.
De vredige slaap van links Leiden
Maatregelen, die enkele jaren geleden nog zo omstreden waren dat iedere politicus die ervoor was werd weggehoond, worden inmiddels zonder problemen ingevoerd. De enige winst van het steeds zwakker wordende protest is dat politici zich nog steeds geroepen voelen om de zaken mooier voor te stellen dan ze zijn. Zo lijkt het net of het allemaal zo erg niet is. Maar wat is nou het verschil tussen één centrale computer (Big Brother) en talloze gekoppelde computers, tussen het SOFI-nummer wat overal gebruikt wordt en het algemene Persoonsnummer voor iedereen, tussen algemene identificatieplicht en een 'beperkte' identificatieplicht waar je alleen aan ontkomt als je nooit meer een voet buiten de deur zet?!
En als Leidens burgemeester Goekoop een systeem dat leidt tot meer razzia's, racistische straatcontroles, deportaties van illegalen en financiële afknijping van de minima, "meer service aan de burger" durft te noemen? Dan zou je toch moeten kunnen verwachten dat de linkerkant van Leiden minstens die ballon doorprikt!
Maar zelfs de door politiek informatiecentrum De Invalshoek gevoerde actie tegen het VAS in juni 1993 kon de vredige slaap van links Leiden niet verstoren.
Bronnen: