Lokaal Kabaal 18, juni 1996
Auteur: Harry Westerink
Politiek van goddelijke wijsheid
Onlangs promoveerde Herman de Tollenaere op het proefschrift "The politics of divine wisdom". Deze dikke pil gaat over de theosofie, en de verhouding ervan tot de arbeiders-, vrouwen- en nationale beweging, speciaal in Indonesië en Zuid-Azië. De occult-racistische zienswijzen van de theosofie worden vaak afgedaan als politiek irrelevant en ongevaarlijk. Uit het proefschrift, dat de periode 1875 tot 1947 behandelt, blijkt het tegendeel.
De in 1875 opgerichte Theosofische Vereniging gaat uit van karma en reïncarnatie en wijst de evolutieleer van Darwin af; de mens zou een goddelijke oorsprong hebben. Men heeft net als andere enge secten steeds geprobeerd om conservatief-religieuze ideeën aan de mens te brengen. Theosofen zijn tegen abortus, een klassenloze maatschappij, feminisme, pacifisme en anti-koloniale bevrijdingsstrijd. De theosofie streeft naar "liefde en wederzijds begrip tusen de klassen", een typisch corporatistische gedachtengang. Maar, zo concludeerde de Indische vakbondsman Abdullah Fatah, "de theosofie is niets anders dan een middel om Nederlands-Indië onder het bestuur van Nederland te houden".
Hoewel theosofie er in theorie is "voor de gehele mensheid", vond en vind je nauwelijks arme mensen onder de leden. De theosofische leer werkte in de onderzochte periode als ideologische steun voor bevoorrechte groepen, die bang waren dat ze privileges zouden kwijtraken. Dat leverde voor theosofen ook een dilemma op: aan de ene kant stelde men zich nadrukkelijk elitair en hiërarchisch op, aan de andere kant wilde men zich uitbreiden tot een massalere beweging.
"The politics of divine wisdom" is een boeiend onderzoek naar de oorsprong en groei van de theosofische leer en haar relatie met progressieve krachten in de maatschappij. Helaas moet ook dit proefschrift dermate wetenschappelijk verantwoord zijn dat de gemiddelde lezer verdrinkt in de details. Zo gaat de grote lijn te vaak verloren. Op bestrijders van extreem-rechtse stromingen rust de zware taak om de theosofische leer te ontmaskeren als gevaarlijke prietpraat, die zich helaas verspreid heeft binnen de hele New Age-beweging. Wees op je hoede!
The politics of devine wisdom, Herman de Tollenaere. Uitgeverij: Katholieke Universiteit Nijmegen, ƒ 60,-.