De Fabel van de illegaal 34, mei/juni 1999
Auteur: Harry Westerink
Van 11 tot en met 15 mei 1999 organiseerde de Hague Appeal for Peace in het Haagse Congresgebouw een peperdure vredesconferentie (toegangsprijs: 400 gulden). Deelnemers waren onder meer de Zuid-Afrikaanse aartsbisschop Desmond Tutu en non-gouvernementele organisaties als Friends of the Earth en Amnesty International. "Het jaar 2000: tijd om oorlog af te schaffen" was het thema van de conferentie. Dat boeit ook de theosofen. Oorlog heeft volgens hen te maken met verdwenen continenten van miljoenen jaren geleden.
Het Theosofisch Genootschap en de daaraan verbonden Stichting ISIS (International Study-centre for Independent Search for truth) gaven tijdens de conferentie lezingen en workshops over de "oorzaken van oorlog", de "ontwikkeling van een vredescultuur" en de "preventie, vreedzame oplossing en transformatie van gewapende conflicten". De dag na de conferentie hield ISIS ook nog een eigen "vredessymposium", onder het motto "Er is geen weg naar vrede, vrede is de weg". Tijdens de Paasmars voor vrede op 5 april 1999 in Den Haag maakte men daarvoor al ruimschoots reclame. De theosofen hadden van de organisatie van de Paasmars een stand toegewezen gekregen op de informatiemarkt in het zalencentrum van het Centraal Station na afloop van de mars.
"Waarom slaagt men er niet in een duurzame vrede te bewerkstelligen?", vraagt ISIS zich in een folder over het symposium af. Dat zou komen omdat de oplossingen "worden gezocht op politiek of economisch gebied", in "uiterlijk gedrag en uiterlijke afspraken", en niet in het "hart en denken van de mens". Om vrede te bereiken vertrouwen theosofen op "ware leiders". Die zouden boven de partijen staan, uitgaan van het "algemeen belang" en "per definitie bovenpersoonlijk" zijn. "Zou Joegoslavië, bijvoorbeeld in de figuur van een koning of partijloos president, zo'n leider gehad hebben, dan was de hel waarin het land nu verkeert, nooit ontstaan", aldus het decembernummer uit 1993 van Lucifer, het blad van het Theosofisch Genootschap. Maar in een wereld waarin macht en welvaart extreem scheef zijn verdeeld, kan een "leider" die "aan alle problemen van het land onpartijdig aandacht schenkt", naar mijn mening domweg niet bestaan. Onpartijdigheid is een illusie in een samenleving die wordt verscheurd door belangentegenstellingen en machtsverhoudingen. Politiek betekent partij kiezen.
Degeneratie
De ideeën van karma en reïncarnatie zijn fundamenten van de theosofie. "Ieder wezen leeft in de omstandigheden die voortvloeien uit zelf gecreëerde oorzaken", aldus Lucifer. Is er bijvoorbeeld een oorlog tussen twee landen gaande, dan hebben volgens de theosofie de inwoners van die landen de oorlog mede veroorzaakt. Anders zouden ze wel in een ander land zijn geboren. "Alle mensen die een volk samenstellen" dragen er "op grond van gemeenschappelijke oorzaken" toe bij "dat een volk precies zijn rechtvaardige lot ondergaat". "Welvaart of armoede, recht of onrecht, vrede of oorlog - de burgers van een land hebben het zelf over zich afgeroepen." Zonder onderscheid te maken in maatschappelijke posities scheert men hierbij alle mensen in de samenleving over één kam. Alsof bijvoorbeeld een bijstandsmoeder evenveel bijdraagt aan het veroorzaken van een oorlog als een wapenhandelaar. Het lijkt me zonneklaar dat dergelijke opvattingen niet thuishoren op een vredesconferentie.
Uiterst dubieus is ook de theosofische rassenleer en alternatieve evolutietheorie, afkomstig van de 19-de eeuwse Russin Helena Petrovna Blavatsky. De aarde zou volgens de theosofen 7 tijdperken van elk miljoenen jaren moeten doorlopen. Ook de mensheid zou 7 stadia ondergaan, in de vorm van "wortelrassen". De menselijke zielen zouden door reïncarnatie steeds mee verhuizen naar het volgende stadium. Vandaag de dag zou het "vijfde", het "Arische wortelras" heersen. Het "vierde wortelras" zou op Atlantis hebben geleefd, en het "derde wortelras" op Lemurië. Volgens de theosofie zijn "primitieve volken" als Aboriginals, Chinezen en Japanners "gedegenereerde overblijfselen" van vroegere evolutieperioden.
Als individu zouden we op de evolutie vooruit kunnen lopen. Maar D.J.P. Kok, de vorige internationale theosofische leider, laat in de door ISIS uitgegeven brochure "Leven en dood" weten dat het ook mogelijk is "dat we ons niet zo inspannen en achterblijven, vandaar dat er grote variaties onder de mensen zijn, dat er nu nog mensen zijn die tot voorgaande fasen van ontwikkeling behoren. Er zijn nog duidelijk in onze wereld Lemuriërs en als het niet de schijn had van discriminatie ten aanzien van bepaalde personen, dan zou je die met name kunnen noemen, maar dat doen we dus liever niet." Toch doen de theosofen dat in navolging van Blavatsky juist wel: tot de Lemuriërs rekent men onder meer Eskimo's.
Eerste van de klas
Kok kan ook de "Atlantiërs onder ons met een typisch Atlantisch bewustzijn" aanwijzen. "Ik heb er een paar jaar geleden ook kennis mee gemaakt, met de situatie waarin die mensen zich bevinden." Hij kreeg namelijk "contact met vluchtelingen die onder de hoede van westerlingen stonden en er deden zich een aantal problemen voor bij de opvang van die vluchtelingen. Men kwam bijvoorbeeld tot de conclusie dat de kinderen onmogelijk geleerd kon worden langs de wegen van de analogie te denken, terwijl de volwassenen eenvoudig niet te bewegen waren tot enige voorraadvorming of een commerciële gedachte." Die vluchtelingen zitten volgens theosofen opgescheept met karma uit hun "Atlantische" verleden. Dat er gedurende de evolutie "een aantal lieden" zullen "achterblijven", "is geen ramp, want die krijgen in een volgende manifestatie", dat wil zeggen: als ze zijn gereïncarneerd, "weer volledig de kans", aldus Kok. "Die hebben dan zelfs het voordeel dat ze in de beginfase van de ontwikkeling van die nieuwe mensheid een beetje vooruit zijn, zoals een kind dat in een klas is blijven zitten, het eerste halfjaar de eerste van de klas zal zijn." "Wie zich zorgen maakt over de toekomst der mensheid in verband met de vele en ernstige gevaren die de mens op het fysieke gebied bedreigen, bedenke dat de toekomst niet bepaald wordt door het fysieke welzijn", aldus de opgewekte Kok in de ISIS-brochure "Evolutie en erfelijkheid". "Lichamen kunnen worden gedood of verminkt, doch de hogere natuur leeft voort." Met behulp van de leer van karma en reïncarnatie "en de zevenvoudige samenstelling van de mens" denkt Kok "waardevolle lessen" te kunnen trekken "uit hetgeen over Lemurië en Atlantis wordt onderwezen". Volgens Kok moet men beseffen "dat de geschiedenis van de bewoners van deze verdwenen continenten de geschiedenis is van de tegenwoordige mensheid in een vroeger stadium van evolutie, en dat op de tegenwoordige mensheid ook het karma van die vroegere perioden rust. Veel aspecten van de tegenwoordige toestanden in de wereld kunnen worden verklaard, wanneer men ze beschouwt als de vruchten van de handelingen der mensheid in de Lemurische en Atlantische perioden." Atlantis en Lemurië zouden dus de oorzaak zijn van oorlogen in de twintigste eeuw. De theosofen mogen deze "grondoorzaak van oorlog" bij vredesinitiatieven volop promoten. "Iedereen heeft, als deel van het universum, alle wijsheid van het universum in zich. Hij moet deze wijsheid alleen in zichzelf leren vinden", stelt de begeleidende brochure bij het theosofische "vredessymposium". Om wereldwijde vrede te bereiken, "moet een heldere visie op mens en kosmos worden opgebouwd". De "wijsheid" die ook ik "als deel van het universum" in mij schijn te dragen, voert mij naar een geheel andere "heldere visie". Ik vind het moreel verwerpelijk en politiek gezien ronduit gevaarlijk om mensen te belasten met een loodzware karmaleer, die kortweg niet veel meer inhoudt dan het principe "eigen schuld, dikke bult". Als oorlogen worden veroorzaakt door menselijk handelen "in de Lemurische en Atlantische perioden", is dan de industriële vernietiging van 6 miljoen joden tijdens de Tweede Wereldoorlog het "resultaat" van joods handelen in vroeger tijden? De karmaleer van de theosofie en van nogal wat andere esoterische levensbeschouwingen moet wel tot die afschuwelijke conclusie leiden.
Tegennatuurlijk
"Als er oorlog heerst, heerst er een "tegennatuurlijke" macht. "Tegennatuurlijk" in de betekenis van ingaand "tegen de natuur"', "tegen de natuurwetten". Het is namelijk tegennatuurlijk dat mensen of groepen mensen elkaar te lijf gaan." Aldus Lucifer. Maar wat kun je met een beroep op de "natuur" van de mens bereiken? Wat de een "natuurlijk" noemt, is voor de ander "tegennatuurlijk". Geweld van de ene mens tegen de andere lijkt wel de normaalste, de "natuurlijkste" zaak van de wereld. Elkaar de hersens inslaan is zo oud als de mensheid. Moet die "natuurlijke" agressie dan maar gehandhaafd blijven? Als de "tegennatuurlijke macht" van oorlog altijd al heeft geheerst, kan die "macht" dan niet met evenveel recht "natuurlijk" worden genoemd? Met andere woorden: streef je naar ontwapening en beëindiging van geweld, dan schiet je met begrippen als "natuurlijk" of "tegennatuurlijk" niets op.
De theosofen houden zich niet alleen bezig met studeerkamerfilosofietjes, maar ook met de concrete "internationale machtspolitiek". Naarmate theosofen de metafysica verlaten en aardse oplossingen zoeken voor aardse problemen, raken Atlantis en Lemurië als "grondoorzaak van oorlog" steeds meer uit het zicht. Uit de duim gezogen continenten brengen de vrede blijkbaar niet zo snel dichterbij. "Een studie van de recente geschiedenis leert dat de vele brandhaarden in onze wereld regelrecht voortvloeien uit het koloniale verleden", aldus een artikel in Lucifer. De zweverige "tegennatuurlijke macht" is hierbij plotseling vervangen door de down-to-earth macht van de elite van rijke landen in het noorden van de wereld. Die kapitalistisch-patriarchale macht is in de loop der eeuwen een tweede "natuur" geworden van staten en bedrijven in het noorden. Tegen dit soort machthebbers lopen theosofen niet te hoop. Dat past immers niet in hun corporatistisch wereldbeeld, waarbij maatschappelijke tegenstellingen als sneeuw voor de zon zijn verdwenen. Lucifer: "Wil men tot wereldwijde vrede komen, dan is het noodzakelijk dat men uitgaat van eenheid. Alle volkeren, alle bevolkingsgroepen, hoe groot of hoe klein ze ook zijn, ja, in feite alle wereldburgers moeten zich verenigen in een organisatie die de onafhankelijkheid van al die volkeren en mensen erkent, maar tevens uitgaat van hun essentiële gelijkwaardigheid."
Grondstoffenbank
Die organisatie zou volgens de theosofen de Verenigde Naties (VN) moeten zijn. Over de huidige VN is men ontevreden: "hoewel vanuit de VN vele pogingen zijn ondernomen om vrede te stichten en spanning te verminderen, moeten we constateren dat die pogingen niet altijd even effectief waren. Dat ligt echter niet aan het principe dat we met ons allen de mondiale problemen moeten oplossen, maar eerder aan een doelmatige organisatievorm. De VN zouden nog veel meer van eenheid moeten uitgaan."
Daarom streven de theosofen naar een vernieuwde VN. Om daarvan lid te kunnen worden moeten "alle autonome volkeren" volgens de theosofen wel eerst aan een paar voorwaarden voldoen. Ze moeten om te beginnen de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens naleven en dat in hun grondwet tot uiting brengen. Ook wordt van lidstaten verwacht dat zij zich "vrijwillig ontwapenen" en "vrijwillig onderwerpen aan het internationale recht". Bovendien zouden lidstaten moeten instemmen met de oprichting van een "grondstoffenbank". "Wanneer een goed geoliede grondstoffenbank van de grond kwam, zouden alle landen hun specifieke rijkdommen aanbieden aan de wereldgemeenschap en in ruil daarvoor datgene terugkrijgen wat ze nodig hebben. Daardoor wordt speculatie met grondstoffen uitgesloten en wordt voorkomen dat enkelen superwinsten maken. De ontwikkelingslanden krijgen dan een behoorlijke prijs voor hun producten, zodat hun armoe verdwijnt. Daarmee verdwijnt ook een grote bron van spanning tussen rijk en arm."
Gouden licht
Gemakshalve toetsen theosofen in de praktijk niet of hun idealen binnen het heersende economische systeem ook maar enigszins verwezenlijkt kunnen worden. Ze spreken zich er niet over uit of die idealen ook dienen te leiden tot strijd tegen het kapitalisme, en weigeren dus om politiek stelling te nemen. Ze breken er hun hoofd niet over of machthebbers "vrijwillig" hun macht zullen opgeven, en of het kleine bevoorrechte deel van de mensheid "vrijwillig" welvaart zal inleveren ten gunste van het grote uitgebuite en onderdrukte deel. Theosofen onderschatten schromelijk dat de belangen van groepen mensen op aarde onderling zodanig botsen en de machtsposities zodanig van elkaar verschillen dat het streven naar eenheid onder de mensheid een loze kreet is.
Langs de zijlijn van het slagveld filosoferen theosofen vrijblijvend over een hiërarchische opbouw van de samenleving. "Als de mensheid in staat zou zijn een dergelijke Verenigde Naties te stichten, een wereldregering die de nationale regeringen de algemene, principiële kaders verschaft voor hun binnenlands beleid, dan was de vrede een natuurlijke zaak. In de verscheidenheid van alle volkeren, alle etnische en religieuze groepen, van alle unieke mensen, schitterde het gouden licht van een essentiële eenheid. De VN straalden een natuurlijk gezag uit, hielpen de zwakke broeder-staten, maanden tot kalmte daar waar conflict dreigde, zorgden voor een groene vrede in de vorm van een krachtig milieubeleid."
Theosofen volstaan ermee om te dagdromen over een vergeestelijkte heerlijke nieuwe wereld, zonder hun handen vuil te maken. Misschien zullen ze "de essentiële eenheid van al het bestaande" ooit bereiken. Maar dan wel in één van hun volgende levens, in een komend "wortelras", over miljoenen jaren. Als atheïst denk ik dat niet meer te mogen meemaken.