De Fabel van de illegaal 49, januari/februari 2002
Auteur: Wil van der Schans, Jelle van Buuren
Een aantal NAVO-landen voert in Afghanistan oorlog tegen het terrorisme. In Europa zelf woedt tegelijk een soort koude oorlog. In Groot-Brittannië is de noodtoestand afgekondigd en in Duitsland is het systeem van "Rasterfahndung" weer ingeschakeld. In Frankrijk zijn de bevoegdheden van de politie uitgebreid. En de Europese Commissie bereidt speciale terrorismewetgeving voor. Ook in Nederland is er een fiks pakket maatregelen gepresenteerd. Het tempo waarin al die maatregelen genomen worden, doet het ergste vrezen. Ruimte voor kritiek is er amper en over de gevolgen ervan wordt niet gediscussieerd. Gevolgen die het hardst aan zullen komen bij migranten en vluchtelingen. En ook activisten kunnen in de toekomst gemakkelijker geassocieerd worden met terrorisme.
"De tijd van wachten is voorbij, iedereen zal nu iets moeten doen. Wie niet voor ons is, is tegen ons", aldus president Bush op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York. Het is 11 november 2001, twee maanden na de aanslagen in de VS. Een nieuwe wereldorde lijkt aangebroken, met als vijand het terrorisme. Vriend is iedereen die het terrorisme wil bestrijden. Wie de belangrijkste vijanden zijn, bepaalt de VS. Momenteel heeft men vooral Osama Bin Laden en zijn Al Quaeda-netwerk in het vizier. Maar ook terroristen in Indonesië, de Filippijnen en Jemen worden genoemd, en dat geldt ook voor de landen die terroristen zouden ondersteunen. Net als in de Koude Oorlog spreidt de oorlog tegen het terrorisme zich over de hele wereld uit. Terroristen kunnen immers overal zijn. Een groot deel van de anti-terrorismemaatregelen zal neerkomen op binnenlandse repressie. Destijds tegen communisten, nu vooral tegen moslims, migranten en vluchtelingen. De contouren van die binnenlandse repressie worden zo'n 3 maanden na de aanslagen steeds duidelijker.
De VS zelf lopen voorop wat betreft het aanpassen van hun wetgeving. Buitenlanders kunnen er zonder verdenking worden vastgezet. Er is een speciale adviseur binnenlandse veiligheid benoemd, die de coördinatie van alle opsporings- en inlichtingendiensten op zich neemt. Er mag meer worden afgeluisterd. De CIA wordt uitgebreid en krijgt haar "licence to kill" weer terug. Verdachte terroristen kunnen voor een geheim militair tribunaal worden berecht, waartegen geen beroep mogelijk is. Amerikaanse burgerrechtenorganisaties en advocaten maken zich ernstige zorgen over de uitholling van de rechten van verdachten. Het is ook een teken aan de wand dat de meeste van de ongeveer 1.000 mensen die na de aanslagen zijn gearresteerd nog steeds vastzitten, hoewel van velen de onschuld al lang vaststaat.
Groot-Brittannië volgt de VS getrouw. In 2000 is daar al een nieuwe anti-terrorismewet aangenomen, die onder andere de ondersteuning van "terroristische organisaties" verbiedt en die de rechten van verdachten minimaliseert. De regering wil die wet nu verder aanscherpen. Ook is de noodtoestand inmiddels afgekondigd, waardoor buitenlanders zonder meer kunnen worden geïnterneerd. De mensenrechtenartikelen van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens zijn tijdelijk opgeschort. De regering Blair maakt ook meteen van de gelegenheid gebruik om het asielbeleid aan te scherpen. Er zouden namelijk terroristen tussen de vluchtelingen kunnen zitten.
Ook in Duitsland slaat de repressie toe. Net als in de tijd van de Rote Armee Fraktion wil men weer het verfijnde systeem van datakoppeling inzetten, de zogeheten Rasterfahndung. Dit keer zullen niet linksen onder de loep worden genomen, maar moslims, migranten en vluchtelingen. Het Bundes Kriminal Amt krijgt vergaande bevoegdheden om onderzoeken te starten en informatie uit te wisselen met de inlichtingendienst. Ook wil de regering dat alle werknemers van elektriciteits-, chemie-, water-, atoom- en gasbedrijven, maar ook van ziekenhuizen, gescreend gaan worden door de inlichtingendienst.
Biometrie
De Nederlandse maatregelen lijken in verhouding nog mee te vallen. Toch zullen ook hier buitenlanders veel vaker worden gecontroleerd en geregistreerd. Dat blijkt uit het "Actieplan bestrijding terrorisme en veiligheid" met z'n 43 punten. De regering wil vooral meer zicht krijgen op hier verblijvende "vreemdelingen en nieuwkomers". Zo zou het verstrekken van visa voortaan in nauw overleg met, en op dezelfde wijze als andere Europese landen moeten gebeuren. Verder moeten de plannen om alle reizigers te kunnen controleren op biometrische kenmerken, versneld ingevoerd worden. Bijna alle westerse landen hebben al plannen om biometrische kenmerken in paspoorten op te nemen. Doel daarvan is "het in een later stadium terug kunnen vinden van personen in systemen, onafhankelijk van de identiteit die de persoon zich op dat moment aanmeet".
Kort was er ook discussie over uitbreiding van de legitimatieplicht. Volgens onder andere minister Van Boxtel zou dat de veiligheid flink verhogen. De Raad van Hoofdcommissarissen wilde daar echter niet aan. Daarop bond het kabinet in en beperkte het de uitbreiding van de legitimatieplicht voorlopig tot gevallen van "ernstige terroristische dreiging". Dat betekent niet dat straatcontroles uit zullen blijven. Bestaande vormen van legitimatieplicht zullen namelijk geïntensiveerd worden. Gecombineerd met de uitbreiding van de bewaking van de grenzen door de Marechaussee, het Mobiel Vreemdelingentoezicht, zullen vooral veel buitenlanders dit aan den lijve gaan ondervinden.
Ook vermoedt de regering een verband tussen mensensmokkel en terrorisme. Daarom wil men de Unit Mensensmokkel uitbreiden. De nadruk daarbij moet komen te liggen op meer informatie en infiltratie, en op vergroting van de analysecapaciteit. Verder wil men ook de controle aan de Europese buitengrenzen intensiveren. Daarover gaat men afspraken maken met ander Europese landen, iets wat in het huidige klimaat niet al te moeilijk zal zijn.
Veiligheidsdienst
De regering stelt ook allerlei maatregelen voor die meer indirect van invloed zijn op de positie van buitenlanders. De BVD en de politie zullen zich veel meer gaan richten op moslims, migranten en vluchtelingen. Ze zullen binnen tal van organisaties informanten gaan werven, en ook zullen ze zelf vaker gaan infiltreren. Vergaand zijn ook de afluisterplannen van de regering. De capaciteit zou moeten worden uitgebreid, de gegevens van telecommunicatie (inclusief plaatsbepaling via gsm) moeten langer bewaard worden en het surf- en e-mailgedrag van iedereen moet worden vastgelegd. Het gebruik van cryptografie, coderingen, zou verder aan banden moeten worden gelegd.
Onder druk van de VS wordt er ook intensief gewerkt aan het blokkeren van vermeende terroristische geldstromen. Vanuit de VS zijn lijsten doorgegeven van organisaties en personen die banden zouden hebben met Osama Bin Laden. Ook hier worden voornamelijk islamitische steunfondsen en banktegoeden van buitenlanders getroffen. Wat de werkelijke verdenkingen tegen deze fondsen en personen zijn blijft echter onduidelijk. Ties Prakken, hoogleraar strafrecht in Maastricht, maakte zich in het Nederlands Juristenblad ernstig zorgen over deze ontwikkelingen: "De zichtbare verhoogde controle op buitenlanders zal zo schadelijk zijn voor het etnisch evenwicht, dat ik vrees dat er niet alleen op terroristen gejaagd gaat worden. Mensensmokkel en illegale immigratie zullen worden bekeken vanuit de invalshoek van het potentieel binnenbrengen van terroristen. Terwijl nu al in de ogen van sommigen elke asielzoeker een (potentiële) crimineel is, wordt hij dan ook nog een potentiële terrorist. Goed voor het klimaat in onze multiculturele samenleving kan dat niet zijn."
Onder druk van de EU wordt er in Nederland ook "nagedacht" over het aanpassen van het strafrecht. Minister van Justitie Korthals kondigde aan om bij terrorismebestrijding criminele burgerinfiltranten in te gaan zetten. Ook wordt "gedacht" aan de invoering van nieuwe wetgeving in de trant van artikel 140 van het Wetboek van Strafrecht. Zoals nu het lidmaatschap van een "criminele organisatie" strafbaar is, zouden straks ook leden van "terroristische organisaties" aangepakt kunnen worden. De straf zou daarbij hoger uit moeten vallen, en ook ondersteuning van zo'n organisatie zou strafbaar moeten worden. Het grote gevaar van dit soort wetgeving is de rekbaarheid van begrippen als "terrorisme", "lidmaatschap" en "ondersteuning". Duitsland kent deze bepalingen al lang en daar heeft het geleid tot een vergaande repressie tegen allerlei actiegroepen. Met het huidige vijandsbeeld van het moslimfundamentalisme zullen actievoerders voorlopig wel met rust worden gelaten. Maar dat kan snel omslaan.
Een Europese definitie
De Europese Commissie bracht na 11 september in versneld tempo een voorstel naar buiten om in de EU een en dezelfde definitie van "terrorisme" te gaan hanteren. Ook de strafmaat op terroristische delicten dient in de EU afgestemd te worden. Het voorstel zat al in de pijplijn sinds de speciale Europese Justitietop in Tampere in oktober 1999. Terrorisme krijgt een ruime definitie: "Daden met het oogmerk landen, hun instellingen of bevolking te intimideren en de politieke, economische en sociale structuren van een land op ernstige wijze te veranderen of te vernietigen". Bij deze "daden" gaat het volgens de Commissie om bijvoorbeeld moord, kidnapping, vliegtuigkaping, gijzeling, inbraken op computersystemen of aantasting van de energie- en watervoorziening. Ook "stedelijk geweld" kan er onder vallen volgens de Commissie. Dat kan grote gevolgen hebben voor actievoerders.
Op al deze "daden" zou een minimum maximumstraf moeten komen staan die de lidstaten moeten overnemen in hun nationale wetgeving. Verder stelt de Commissie voor om het lidmaatschap van een "terroristische vereniging" strafbaar te stellen. Zo'n "vereniging" wordt omschreven als "een samenwerkingsverband van twee of meer personen die terroristische daden voorbereiden of plegen". Ook medeplichtigheid aan zo'n vereniging of aan terrorisme wordt strafbaar gesteld. Het voorstel lijkt vooral bedoeld om eventuele problemen met uitlevering te voorkomen en om de bestraffing van terrorisme te harmoniseren.
De voorgestelde strafmaat van 20 jaar voor het leiderschap van een "terroristische organisatie" is volgens minister Korthals te hoog. Hij zei echter niet ten koste van alles te willen vasthouden aan een lagere straf. Hij wil snel met een wetsvoorstel komen om in Nederland het lidmaatschap van een "terroristische organisatie" strafbaar te stellen. In Europees verband wordt ook gewerkt aan een lijst van terroristische organisaties. Ook dit kan gevolgen hebben voor de Nederlandse praktijk. Organisaties als de Koerdische PKK zijn bijvoorbeeld in Nederland niet verboden, zolang ze zich hier niet schuldig maken aan strafbare feiten. Korthals gaf toe dat dit zal veranderen als de Europese maatregelen worden ingevoerd. Hij zei wel voorstander te zijn van een smalle definitie van terrorisme, om te voorkomen dat actiegroepen tot terroristen gebombardeerd worden. Over de precieze definitie beslissen de Europese lidstaten op 6 december. De top van Justitie onderhandelt nu vrijwel dagelijks in Brussel, waarbij de definitie van terrorisme ook ongeveer per dag wisselt. De uitkomst is dus ongewis.
Europol
Bij Europol werd in allerijl de anti-terrorisme-eenheid voor 6 maanden uitgebreid met 25 man. Voor Nederland zijn de BVD en het Korps Landelijke Politiediensten (KLPD) in de eenheid vertegenwoordigd. Van de Europese regeringsleiders moest direct alle nationale criminele informatie op het gebied van terrorisme met Europol worden uitgewisseld; iets dat daarvoor eigenlijk ook al moest, maar in praktijk nauwelijks gebeurde. Op basis van de beschikbare informatie maakt Europol een "dreigingsanalyse" voor de EU. Voor het eind van 2001 komt Europol ook met een Europese lijst van terroristische organisaties. Deze lijst kan gebruikt worden om het lidmaatschap van deze organisaties strafbaar te stellen en hun tegoeden te bevriezen. Bovendien kwam de discussie op gang of Europol toch niet snel meer bevoegdheden moet krijgen, waarbij de dienst naar het voorbeeld van de Amerikaanse FBI gemodelleerd zou kunnen worden.
Voor de coördinatie van justitiële onderzoeken naar terrorisme wordt het Europese justitiële samenwerkingsverband Eurojust versneld opgetuigd. Op 10 oktober 2001 vond de eerste bijeenkomst plaats. Eind september kwamen politieagenten en officieren uit België, Duitsland, Frankrijk en Nederland al samen om hun onderzoeken te coördineren. In deze landen vonden arrestaties plaats in verband met de gebeurtenissen van 11 september. Bovendien gaan de EU-lidstaten het versneld mogelijk maken om gezamenlijke onderzoeksteams in te stellen, waaraan ook Europol meedoet. De mogelijkheid van zulke teams staat in het Europese Rechtshulpverdrag, dat echter nog door de nationale parlementen geratificeerd moet worden.
Controle op migranten
De controle in Europa op migranten zal flink verscherpt worden. EU-voorzitter België heeft plannen gelanceerd om iedereen die met een visum Europa binnenkomt in het Schengen Informatie Systeem (SIS) op te nemen. Wie na het verlopen van zijn visum niet uit Europa vertrekt, wordt in het SIS als illegaal geregistreerd. Alle politie- en immigratiediensten van de EU-lidstaten hebben toegang tot het SIS, en illegalen lopen dan in alle EU-landen het risico om bij controles te worden opgepakt en uitgezet.
Duitsland heeft nog verdergaande plannen ingediend. Het wil in alle Europese lidstaten een verplicht centraal register instellen van buitenlanders. Tot nu toe kennen alleen Duitsland en Luxemburg zo'n register. In Nederland bijvoorbeeld zijn de gegevens lokaal opgeslagen. Bovendien wil Duitsland die nationale registers koppelen, waardoor er een centraal Europees register komt. Daarnaast stelt Duitsland voor om politie- en inlichtingendiensten toegang te verlenen tot de vingerafdrukken van vluchtelingen die in Eurodac zijn opgeslagen. Die vingerafdrukken zijn bedoeld om te kunnen controleren waar iemand zijn eerste asielaanvraag heeft gedaan. Dat land is dan volgens het Dublin-verdrag verantwoordelijk voor de afhandeling van het asielverzoek. Duitsland wil Eurodac echter ook gebruiken voor politiecontrole op vluchtelingen. Ook alle gegevens die beschikbaar komen bij de aanvraag voor een visum zouden voortaan regelrecht naar de inlichtingendiensten moeten worden doorgespeeld. Tenslotte wil Duitsland dat alle mogelijke Europese databestanden aan elkaar worden gekoppeld, om ook daar Rasterfahndung op toe te kunnen passen.
De Europese Commissie heeft inmiddels ook het voorstel gelanceerd om van iedereen die een visum aanvraagt een digitale foto te maken, die politiediensten via een centraal computerregister kunnen opvragen. Ook het visum zelf moet ingescand en on-line opvraagbaar worden. Zo wil de Europese Commissie meer controle uit kunnen oefenen op buitenlanders. Wie zijn visum vervalst, zijn identiteitspapieren vernietigt, of na het verstrijken van zijn visum toch in Europa blijft, zou zo toch traceerbaar zijn.