De Fabel van de illegaal 50/51, voorjaar 2002
Auteurs: Tessel Pauli, Petra Schultz en Wil van der Schans
In haar ijver om terrorisme te bestrijden, misbruikt de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) de behoefte aan een verblijfsvergunning van vluchtelingen om hen aan de praat te krijgen. Daarnaast heeft de veiligheidsdienst onbeperkt toegang tot asieldossiers. Dat blijkt uit bevindingen van het onderzoeksbureau Jansen & Janssen.
Na de aanslagen van 11 september heeft de BVD een grote rol gekregen in de strijd tegen het terrorisme. De dienst is flink uitgebreid en heeft meer middelen gekregen. Internationaal wordt er nauwer samengewerkt met andere inlichtingendiensten en Europol. Nationaal gaat de BVD informatie leveren aan de politie.
Deze inspanningen van de BVD zullen zich in Nederland voor een belangrijk deel richten op vluchtelingen en migranten. Wat zijn de gevolgen voor hen? Hoe gaat de BVD te werk? Maakt de veiligheidsdienst misbruik van de afhankelijke positie waarin mensen verkeren? Zijn er überhaupt regels waar de BVD zich aan moet houden? En wordt de dienst daarbij gecontroleerd?
Nu de roep om bestrijding van terrorisme luid klinkt, zijn dit niet de vragen die de politiek stelt. Maar wanneer wij niet willen dat iedere vluchteling of migrant bij voorbaat verdacht is van betrokkenheid bij terrorisme, moet er wel gekeken worden naar de gevolgen van de inzet van de BVD op dit terrein. In de asielprocedure worden vluchtelingen al doorgelicht door de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Als de BVD ze ook nog eens op een ondoorzichtige manier gaat screenen, zijn de gevolgen niet te overzien.
Intimidatie
Tien jaar geleden deed het Amsterdamse onderzoeksbureau Jansen & Janssen onderzoek naar de BVD. Centraal stond de wijze waarop de BVD vluchtelingen benaderde om aan geheime informatie te komen over land van herkomst of politieke belangenorganisaties in Nederland. Uit dat onderzoek, "De vluchteling achtervolgd", bleek dat de BVD flink misbruik maakte van de kwetsbare positie van vluchtelingen in de periode dat zij niet over een verblijfsvergunning beschikken. Ze werden onder druk gezet om met de BVD te praten. De BVD gebruikte grofweg twee manieren. Intimidatie: als je niet meewerkt, komt je asielprocedure in gevaar. En belofte: als je meewerkt, volgt een verblijfsvergunning. Naar aanleiding van de resultaten van dit onderzoek zijn er in 1992 Kamervragen gesteld en werd de BVD op de vingers getikt.
Minister Dales, toenmalig minister van Binnenlandse Zaken, stelde dat aan deze praktijken een einde moest komen. Buitenlanders mogen niet onder druk van intimidatie of valse beloften gedwongen worden tot meewerken met de BVD. De IND gaat immers over de verblijfsvergunningen, niet de BVD. Bovendien beloofde de minister om de Tweede Kamer vanaf 1992 op de hoogte te houden van het aantal vreemdelingendossiers dat de BVD jaarlijks bij de IND opvraagt. De controle op de veiligheidsdienst zou op deze manier aangescherpt worden.
Geschokt
Tien jaar later blijkt de BVD haar oude werkwijze gewoon te hebben voortgezet. Hernieuwd onderzoek van Jansen & Janssen naar de bemoeienis van de BVD met buitenlanders wijst uit dat de praktijk van intimidatie en belofte nog altijd in gebruik is. Ook de toezegging van minister Dales dat het aantal dossiers dat de BVD inziet wordt bijgehouden, blijkt niet nagekomen. De getallen zijn nooit in het parlement aan de orde geweest. Na een beroep op de Wet Openbaarheid van Bestuur door de onderzoekers om de cijfers van de laatste jaren in te mogen zien, blijkt dat er helemaal niets is bijgehouden.
In de praktijk gebruikt de BVD het uitzicht op de zo fel begeerde verblijfsvergunning nog steeds als lokmiddel om mensen aan het praten te krijgen. Zo leert de ervaring van Ahmed, een Iraakse vluchteling. Als advocaat van iemand uit de "inner circle" van Saddam Hussein wekte hij de belangstelling van de CIA en de BVD. Zij waren zeer geïnteresseerd in zijn ervaringen en spraken hem meerdere malen na zijn aankomst in Nederland.
Ahmed vertelt: "Natuurlijk, zei meneer Bert van de BVD, krijg je een verblijfsvergunning voor bewezen diensten". Eerst moest Ahmed echter alles wat hij wist netjes aan de geheime dienst vertellen. Het was zijn advocaat, Schoorl uit Den Haag, die hem duidelijk moest maken dat het onmogelijk is om zo aan een verblijfsvergunning te komen. De BVD verstrekt die immers niet. Schoorl kaartte deze zaak aan bij de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken. Deze commissie geeft advies in individuele vreemdelingenzaken. Ze kan worden ingeschakeld door de minister van Justitie bij ingewikkelde verzoeken om toelating van vreemdelingen. In sommige gevallen is dat verplicht. De commissie, geschokt door de feiten, nam contact op met de IND om haar kritiek op de gang van zaken te uiten. Voor zowel Ahmed als voor zijn advocaat is het onduidelijk of de IND zich iets van de kritiek heeft aangetrokken.
Gevaar
De Iraniër Kadir, die in zijn land van herkomst een hoge positie bekleedde, bevond zich als vluchteling in een penibele financiële situatie. De BVD-er die hem benaderde, wilde hem maar al te graag een bedrag van enkele duizenden guldens en een verblijfsvergunning geven als hij met de BVD zou willen praten. Maar nadat Kadir in een vijftal gesprekken alles had verteld wat hij wist, was het contact wat de BVD betreft afgelopen. Van de verblijfsvergunning hoorde hij niets meer.
Kadir kreeg juist te maken met het stringentere beleid van de IND. Kort na de gesprekken met de BVD vond hij een afwijzing van zijn asielverzoek op zijn deurmat. Telefonische navraag bij zijn contactpersoon van de BVD leverde het volgende antwoord op: "Dit is afgelopen. U belt mij niet meer. Als ik iets wil weten, neem ik wel contact met u op." Vervolgens moest Kadir in een beroepszaak aantonen dat hij bij terugkeer gevaar zou lopen. Het ligt voor de hand dat het bewind in Iran er geen prijs op stelt dat voormalige inwoners met een buitenlandse geheime dienst spreken. Kadir vroeg schriftelijk om bevestiging van het feit dat deze gesprekken plaats hadden gevonden. Na lang bellen en inschakeling van zijn advocaat kreeg hij een kort briefje terug. De BVD wilde over de gesprekken geen mededeling doen omdat de wet de dienst verplicht "zorg te dragen voor de veiligheid van de personen met wier medewerking gegevens worden verzameld".
Het is een beproefde methode van de BVD. "Asielzoekers worden", zoals een medewerker van VluchtelingenWerk het uitdrukt, "als een kip kaalgeplukt, en kunnen daarna oprotten". Voor de buitenwacht houdt de BVD zich hiermee aan de afspraak dat de veiligheidsdienst geen verblijfsvergunning regelt. De benaderde vluchtelingen blijven echter geschoffeerd achter. Die verwachten dat Nederland hen niet uit zal zetten nadat zij zichzelf vrijwillig in gevaar hebben gebracht door met de BVD mee te werken.
Asieldossiers
Toch zijn er ook gevallen bekend waarin de BVD wel degelijk een verblijfsvergunning regelt. Hiermee gaat de dienst niet alleen zijn boekje te buiten, maar uit rapportages van benaderde vluchtelingen blijkt dat het soms ook nog eens om regelrechte oorlogsmisdadigers gaat. Zo liep, geheel onverwachts, op een dag een naaste medewerker van Saddam Hussein een asielzoekerscentrum binnen. De in het centrum aanwezige Iraakse Koerden schrokken van zijn aanwezigheid. In hun streek stond de man bekend vanwege zijn gruweldaden tegen de Koerden. Helemaal verwarrend werd het toen de man na regelmatig contact met de BVD een verblijfsvergunning kreeg. Hij verklaarde zijn verblijfsvergunning aan de BVD te danken te hebben. Schrijnend genoeg wacht een aantal van zijn slachtoffers nog steeds op een status.
In de contacten met vluchtelingen wordt de BVD vaak gesteund door andere overheidsdiensten. De BVD heeft zo onbeperkt toegang tot asieldossiers bij het ministerie van Justitie. Op basis van deze dossiers selecteert de veiligheidsdienst informanten en bereidt zij de gesprekken voor. De BVD hoeft bovendien lang niet altijd zelf de vluchtelingen te benaderen om aan de nodige informatie te komen. Dé instantie die vluchtelingen ondervraagt, is immers de IND. In het kader van de asielprocedure krijgen vluchtelingen vaak een oproep voor een "nader gehoor" om op de details van hun vluchtverhaal in te gaan. Maar bij gevluchte ambassadeurs en militairen blijkt in dit gehoor soms vooral strategische en militaire informatie centraal te staan.
Zo vond een vluchteling die werkzaam was geweest bij de Libische Veiligheidsdienst, dat zijn nader gehoor erg lang duurde. En tijdens dit urenlange gesprek werden er wel heel specifieke vragen gesteld: de ambtenaar die het gehoor afnam was voornamelijk geïnteresseerd in militaire installaties in Libië. Een ander voorbeeld waarbij de aard van de vragen te denken geeft, is dat van een Palestijn die recentelijk tot in detail ondervraagd werd naar mogelijke wapenleveranties in het Midden-Oosten.
Wilde weg
Ex-IND-directeur Nawijn, nu vreemdelingenadvocaat in Zoetermeer, heeft ervoor gepleit dat de BVD niet in het wilde weg contacten met vluchtelingen of de IND onderhoudt. "Vroeger liep de BVD zomaar binnen op de kantoren van de IND, en vroeg overal maar wat rond. Het was nodig dat daar wat lijn in kwam, en dat in een convenant de contacten tussen BVD en IND gestroomlijnd werden." Dit convenant is er inmiddels, maar het is niet openbaar. Het legt vast dat vragen van de veiligheidsdienst gespeeld moeten worden via een speciale afdeling van de IND, het Bureau Bijzondere Zaken (BBZ). Dat bureau speelt binnen de IND een sleutelrol bij contacten met inlichtingen- en politiediensten. Vragen van de BVD worden in principe via het BBZ aan de contactambtenaren van het nader gehoor doorgegeven. De antwoorden gaan langs dezelfde weg terug. De vluchteling hoeft hiervan niets te merken.
De komst van het BBZ heeft het probleem niet opgelost. Integendeel: nu blijft de betrokkenheid van de BVD juist onttrokken aan het oog, terwijl die betrokkenheid er onmiskenbaar is. Door tussenkomst van het BBZ is het voor buitenstaanders schier onmogelijk geworden om te controleren welke activiteiten tot het inlichtingenwerk horen en welke tot het daadwerkelijke asielverzoek. Bij navraag blijkt bovendien dat veel vreemdelingenadvocaten en medewerkers van VluchtelingenWerk niet van het bestaan van een Bureau Bijzondere Zaken op de hoogte zijn.
Wanneer de IND de vluchteling voor een nader gehoor wil spreken, krijgen in principe ook VluchtelingenWerk of Rechtsbijstand Asiel een uitnodiging om bij dit gesprek aanwezig te zijn. Maar het overkomt vluchtelingenwerkers ook dat zij bij een nader gehoor niet toegelaten worden. De IND-contactambtenaar staat er in zo'n geval op alleen met de cliënt te spreken. Zo niet, dan gaat het gehoor niet door. Welke vluchteling durft het risico te nemen een gehoor bij de IND te weigeren? Tijdens een dergelijk nader gehoor is het goed mogelijk dat de vluchteling geconfronteerd wordt met vragen die vooral achtergrondinformatie over de politieke of militaire situatie in het land van herkomst willen blootleggen. Is dit in het belang van de asielprocedure? Of weet een inlichtingendienst zich op deze manier verzekerd van een informant die niet geneigd zal zijn informatie te weigeren?
Aanslagen
Direct na de aanslagen van 11 september 2001 waren in diverse media al geluiden te horen die vluchtelingen in verband brachten met terrorisme. De regering doet hier in haar "Actieplan terrorismebestrijding en veiligheid" een schep bovenop. Volgens dit plan moet illegale immigratie harder bestreden worden omdat terroristen mogelijk op deze manier Nederland binnen komen. De bestaande asielwetgeving in Nederland is al erg streng en nu worden vluchtelingen nog verder gecriminaliseerd.
Het CDA-Kamerlid Joop Wijn vindt zelfs dat de IND voortaan ook toegang moet krijgen tot de dossiers van de BVD. Vluchtelingen moeten op die manier gescreend worden op banden met fundamentalistische organisaties. Ook PvdA en VVD zien graag meer betrokkenheid van de BVD. PvdA-Kamerlid Bert Koenders vindt dat Nederland niet achter kan blijven, nu er een wereldwijd netwerk ontstaat van terroristen. VVD-Kamerlid Geert Wilders pleit er al langer voor om bewegingen als de PKK en de Iraanse Muhjahidien-e-Kalq de pas af te snijden.
De kans is groot dat Wilders wens binnenkort wordt vervuld. De Europese Commissie heeft direct na de aanslagen een voorstel gedaan om de definitie en wetgeving op het terrein van terrorismebestrijding in Europa te harmoniseren. Dat betekent dat meer vluchtelingen en migranten de hete adem van de BVD in de nek zullen gaan voelen.
Om redenen van privacy zijn sommige van de namen in dit artikel gefingeerd.
(De auteurs zijn allen medewerker van onderzoeksbureau Jansen & Janssen)