De Fabel van de illegaal 54/55, najaar 2002
Auteur: Crossover Summer Camp
Begin augustus 2002 vond in het Duitse Cottbus het "Crossover Summer Camp" plaats. Meer dan 350 activisten uit heel Europa deden mee aan deze week vol discussie en actie. Men probeerde bij alle activiteiten anti-kapitalisme, anti-racisme en de strijd tegen het patriarchaat met elkaar te verbinden, om zo te komen tot een nieuwe en inspirerende coherente linkse visie. Dat is precies waar ook De Fabel naar streeft. Daarom vertaalde De Fabel de oproep voor de afsluitende demonstratie van 10 augustus. Daarin komen veel van de thema's naar voren die ook De Fabel de afgelopen jaren aandacht heeft gegeven.
Deze demonstratie gaat over de samenhang van arbeid, gender en migratie. In de mainstream en veel linkse stromingen wordt arbeid gezien als iets onveranderlijks, als iets dat min of meer hetzelfde is in alle maatschappijen en historische perioden. In werkelijkheid is arbeid, of beter loonarbeid, een historisch specifieke, kapitalistische vorm van activiteit. Dat wordt echter meestal ontkend. Door alle aandacht eenzijdig te richten op loonarbeid vlakt men tevens het bestaan uit van andere vormen van activiteit en uitbuiting. Vormen van activiteit (bijvoorbeeld onbetaalde huishoudelijke arbeid) en soorten uitbuiting (bijvoorbeeld die van vrouwelijke gevoelsarbeid) die voor de samenhang en het voortbestaan van de samenleving essentieel zijn, maar die tegelijk maatschappelijk "onzichtbaar" blijven. Door alle menselijke activiteiten steeds maar in productie en reproductie te verdelen draagt traditioneel links ook bij aan dat "onzichtbaar" maken, omdat men daarbij altijd doet alsof de sfeer van de reproductie a-politiek, privé en a-historisch is. Onder reproductie vallen zeer uiteenlopende activiteiten: van kinderen krijgen (biologische reproductie), kinderen opvoeden, zorgen voor ouderen, zieken en gehandicapten, koken, schoonmaken en ander huishoudelijk werk, tot troosten, geruststellen en luisteren (emotionele reproductie). Al deze activiteiten hebben een eigen geschiedenis - die niet eenvoudig afhangt van die van de productiewijze - en ze zijn ook altijd het onderwerp van politieke strijd.
Arbeid is niet de emancipatorische tegenhanger van kapitaal, zoals veel linkse stromingen altijd geloofd hebben. Nee, arbeid is een specifiek kapitalistische manier van het organiseren van menselijke activiteiten, met dwang, uitbuiting en vervreemding. In de internationale context van deze demonstratie is het belangrijk om dat helder voor ogen te houden. Hier in Duitsland is het nog eens extra belangrijk om kritiek te formuleren tegen de waan rond arbeid. Het actiekamp bevindt zich in een land waar eens miljoenen mensen vernietigd werden in naam van de arbeid. Niet uitsluitend, maar ook in naam van de arbeid, van de eerlijke, zuivere, Duitse arbeid. Het was geen toeval dat er "Arbeit macht frei" stond boven de poort van een van de belangrijkste nazi-concentratiekampen. Het antisemitisme verbindt "de joden" immers steeds met een machtige en ongrijpbare internationale samenzwering, waarbij ze symbool staan voor het abstracte verstand, het abstracte recht en "het financiële kapitaal". De nazi's zagen ze als "parasieten" op "het volkslichaam", en zodoende als tegenpool van de goede, eerlijke Duitse arbeid. Hoewel de maatschappij veranderd is, zijn er belangrijke continuïteiten met het nazi-verleden. Zoals dus die uiterst positieve waardering van arbeid.
Sociale verhoudingen
Kapitalistische sociale verhoudingen zijn niet gender-neutraal, maar juist onverbrekelijk verbonden met de patriarchale sociale verhoudingen. De kapitalistische sociale verhoudingen kunnen niet afgeschaft worden zonder de patriarchale sociale verhoudingen eveneens af te schaffen. Onder meer omdat de uitbuiting van vrouwen via onbetaalde opvoed- en huishoudelijke arbeid een belangrijke basis vormt van de kapitalistische waardeproductie. En omdat patriarchale structuren vrouwen dwingen om hun kinderen op te voeden tot het type individuen dat de markt nodig heeft, en hen zo dus dwingen om het kapitalistische systeem te reproduceren. En omdat patriarchale structuren vrouwen voortdurend ertoe aanzetten om mannen emotioneel te reproduceren, en zo dus hun functioneren in de kapitalistische concurrentiestrijd mogelijk te maken.
En omgekeerd kan het ook niet, omdat, hoewel het patriarchaat veel ouder is dan het kapitalisme, het moderne "westerse" patriarchaat door en door kapitalistisch is. Dat leert een blik op de sex-industrie. Daar neemt het typisch patriarchale proces van het tot een ding maken van vrouwenlichamen, een specifiek kapitalistische vorm aan. Of neem de nieuwe vormen van mannelijkheid binnen de opkomende transnationale elites. Een mannelijkheid die nauw verbonden is met succes in de kapitalistische competitie. Dat betekent vanzelfsprekend niet dat patriarchale structuren altijd functioneel zijn voor het kapitaal, noch dat kapitalistische sociale verhoudingen altijd de patriarchale verhoudingen stabiliseren. Er zijn tegenstellingen binnen en tussen de diverse machtsverhoudingen. Het patriarchaat is geen apart systeem dat bestaat naast dat andere systeem kapitalisme, en waarbij die twee op elkaar inwerken. Integendeel, de samenleving is een samengaan van allerlei soms tegengestelde sociale verhoudingen die tegelijkertijd patriarchaal, racistisch en kapitalistisch zijn - en meer.
Kort-door-de-bocht
In Praag, Seattle en Genua werden voor het eerst in lange tijd weer eens noemenswaardige hoeveelheden mensen bijeengebracht op radicalere, anti-kapitalistische eisen. Dat is hoopvol, maar het benadrukt vooral de noodzaak van kritiek op de kort-door-de-bocht linkse ideologieën van de "globalisering van onderop"-beweging. Er is een nieuwe bevrijdende theorie en praktijk nodig die grip heeft op de complexe wereldwijde machtsverhoudingen, en onze verstriktheid daarin. Een anti-kapitalisme zonder een radicale kritiek op de staat, zonder een kritiek op de ideologie van "vooruitgang", zonder een kritiek op arbeid is niet alleen nutteloos, maar zelfs gevaarlijk. Zo'n anti-kapitalisme kan namelijk autoritaire ontwikkelingen op gang brengen en de deur openen voor bondgenootschappen met fascisten. Zoals bijvoorbeeld een rood-bruine samenwerking "tegen globalisering", of het werken aan "nationale antwoorden op sociale vraagstukken". Het moderne antisemitisme is een soort pseudo-anti-kapitalisme dat "het financiële kapitaal" bekritiseert, en tegelijk concrete arbeid idealiseert. We mogen niet vergeten dat het soms maar een klein stapje is van het kort-door-de-bocht anti-kapitalisme van veel linksen naar het antisemitische pseudo-anti-kapitalisme!
Ook anti-kapitalisme zonder feminisme is gebaseerd op een foute analyse en zal daarom nooit in staat zijn de kapitalistische verhoudingen af te schaffen. En anti-kapitalisme dat anti-racisme als minder belangrijk beschouwt hoort ook op de vuilnisbelt van de geschiedenis. In de Sovjet-Unie leidde zo'n kort-door-de-bocht anti-kapitalisme, ontdaan van staatskritiek en arbeidskritiek, om maar te zwijgen van patriarchaatskritiek, tot een ontwikkelingsdictatuur die niets fundamenteels veranderde aan de racistische en patriarchale onderdrukkingsverhoudingen, aan de vorm van de arbeid en de techniek, of aan de economische en de emotionele uitbuiting. De ideeën van het socialisme zijn wereldwijd in diskrediet gebracht door het pseudo-socialisme in de Sovjet-Unie, China en al die andere landen, en dat belemmert nu alle linkse politiek.
De waarde van arbeid wordt bepaald door patriarchale en racistische sociale verhoudingen. Overal ter wereld krijgen vrouwen minder betaald dan mannen. Maar zoals gezegd: arbeid is meer dan loonarbeid, het omvat al het sociaal noodzakelijk werk. En hoewel de onbetaalde arbeid van vrouwen onmisbaar is, wordt die "onzichtbaar" gemaakt. Economische uitbuiting gaat hand in hand met de emotionele uitbuiting van vrouwen, zowel in de openbare als in de privé-sfeer. De uitbuiting van "emotionele arbeid" is niet alleen genderspecifiek, maar ook heteroseksistisch. Emotionele arbeid is de manier waarop persoonlijke capaciteiten en emoties geïntegreerd worden in het arbeidsproces. Denk aan de manieren waarop men zichzelf presenteert via kleding en gedrag, hoe men gesprekken voert, agressief reageert of juist kalm blijft. Emotionele arbeid in een gedwongen heteroseksueel en tweegeslachtelijk georganiseerd kapitalistisch systeem betekent dat mensen continu hun genderrol en heteroseksualiteit eenduidig moeten bevestigen. Wij willen dat de soorten arbeid en uitbuiting die in de mainstream en in de linkse traditie weggedrukt worden meer sociaal "zichtbaar" worden: van precaire loonarbeid, onbetaalde huishoudelijke arbeid door de meeste vrouwen, slecht betaalde huishoudelijke arbeid door (vaak geïllegaliseerde) mannelijke en vrouwelijke migranten, en diverse vormen van sex-arbeid, tot gevoelsarbeid in uiteenlopende relatievormen.
Collectieve subjecten
Net als de categorie "arbeidersklasse" in de geschiedenis van onder meer de socialistische, anarchistische, radencommunistische en leninistische bewegingen, heeft het idee van het bestaan van een eenheidscategorie "vrouwen" er voor gezorgd dat belangenverschillen en machtsverhoudingen tussen vrouwen onderling toegedekt werden. Dat idee van een collectief subject "vrouwen" wordt vooral scherp bekritiseerd door zwarte feministes en feministes uit het zuiden van de wereld. Het wordt inmiddels door geen enkele serieus te nemen feministische stroming meer aangehangen. Wereldwijde verbanden tussen vrouwen kunnen alleen nog eenheid opleveren wanneer met veel moeite grote tegenstellingen overbrugd worden. Maar dat is niet altijd nodig, want bij politiek organiseren is gender is niet altijd het voornaamste aandachtsgebied voor alle vrouwen. Wat "vrouwen" dan ook precies mag betekenen.
Net zoals arbeidersstrijd gevoerd moet worden tegen het kapitaal en voor arbeidersrechten, maar uiteindelijk klassenbelangen zal moeten overstijgen, zo moet radicale feministische strijd gevoerd worden tegen de onderdrukking en het minderwaardig maken van vrouwen, maar moeten uiteindelijk ook alle genderrollen als patriarchale constructies bekritiseerd worden. En zo moet radicale anti-racistische strijd in eerste instantie gevoerd worden voor de rechten van mensen die onderdrukt en gemarginaliseerd worden door racisme, maar zou het uiteindelijk moeten uitmonden in een strijd tegen het indelen van mensen in "rassen". Het gaat hier natuurlijk over de basale politieke vraag: hoe kan men zinvol omgaan met collectieve subjecten of "identiteiten" als "arbeiders", "vrouwen", "zwarten"? Vooral gezien het feit dat mensen altijd in meerdere machtsverhoudingen tegelijk verwikkeld zijn, dat we altijd meerdere identiteiten hebben, die met elkaar in tegenspraak kunnen zijn, per situatie kunnen veranderen of anders bekeken kunnen worden. Wij hebben daar geen eenvoudig antwoord op. Er theoretisch mee aan de slag gaan, en ook beginnen die vragen praktisch te beantwoorden is een van de hoofddoelen van ons project.
Een centraal punt voor een pro-feministische, anti-kapitalistische, anti-racistische crossover-politiek zou de kwestie moeten zijn van de herverdeling van reproductie-arbeid: huishoudelijk werk, zich bekommeren om kinderen, ouderen en zieken, schoonmaken, en ga zo maar door. Met als achterliggend doel de afschaffing van de kapitalistische patriarchale racistische uitbuiting en de reorganisatie van alle sociaal noodzakelijke activiteit. De tweede feministische golf in het noorden eiste een herverdeling van de reproductieve arbeid tussen mannen en vrouwen. Maar deze aanval op de patriarchale privileges werd over het algemeen succesvol teruggeslagen. Zoals bij alle verslagen bewegingen, zijn grote delen van de feministische beweging ingekapseld door het systeem, en zijn haar kracht en energie omgeleid ter modernisering ervan. Dat bepaalde groepen vooral witte vrouwen nu de sociale ladder kunnen opklimmen wordt mogelijk gemaakt door het afschuiven van reproductieve arbeid op veelal gekleurde migrantenvrouwen. Deze modernisering van het patriarchale kapitalisme bouwt zo bestaande verschillen tussen vrouwen verder uit en verdiept ze nog.
Migratiebeheersing
Die modernisering van het wereldwijde patriarchale kapitalisme brengt ook de ontwikkeling van de nieuwe migratieregimes van de laatste 15 jaar met zich mee. Wereldwijd proberen elites door te drukken dat hun goederen en kapitaal vrijer mogen bewegen, terwijl ze tegelijkertijd het autonome karakter van migratie proberen te beperken. Er zijn al weinig goeds belovende concepten opgesteld voor een General Agreement on the Movement of People (GAMP, vergelijkbaar met de General Agreement on Trade and Tariffs, GATT). Ook andere organisaties als de International Organisation for Migration (IOM) proberen de internationale migratiestromen te beheersen. Ondertussen ontstaat in het kader van de Europese eenwording een nieuw supranationaal machtssysteem. De Europese migratiepolitiek creëert "een migratieruimte" met concentrische cirkels. Men ontwikkelt een Fort Europa met steeds hogere muren naarmate men het centrum nadert. Zo wil men migratie afremmen en in staat zijn om migranten te selecteren aan de poorten. In de toekomst ligt een migratie-management met flexibele migratiequota en -criteria, geflankeerd door extra controlemaatregelen, integratiedwang en anti-discriminatiewetgeving. Dat laatste om te voorkomen dat hoog opgeleide migranten er door het aanwezige racisme vanaf zien om in Europa te komen werken.
Er bestaat onder de relevante West-Europese politieke krachten consensus over de noodzaak van migratiebeheersing aan de hand van economische nuttigheidscriteria. De discussies over nieuwe "vreemdelingenwetten" zijn vooral theater. En de migratiedebatten die worden opgevoerd in de media dienen vooral om via het oproepen van racistische gevoelens punten te kunnen scoren bij verkiezingen. In Duitsland wordt nu de status van "gedoogde" afgeschaft, waardoor veel vluchtelingen tot illegaal gemaakt worden die niet door de staat als vluchteling erkend zijn, maar die tot nu toe wel in Duitsland mochten blijven. Behalve de catastrofale gevolgen voor de vluchtelingen, is de nieuwe Duitse "vreemdelingenwet" ook bijzonder negatief voor arbeidsmigranten in de huishoudelijke sector. Men wil hen met opzet rechteloos houden zodat ze extreem flexibel ter beschikking blijven, terwijl hun werk als ongekwalificeerd blijft gelden en sociaal "onzichtbaar" blijft.
Wij maken bezwaar tegen een arbeidsverdeling die werk verdeelt aan de hand van seksistische en racistische criteria, en die de activiteiten van huishoudelijke arbeiders het laagst waardeert. Extra hypocriet vinden we het snel toenemende aantal acties tegen geïllegaliseerde sex-arbeidsters (politie-razzia's gevolgd door deportaties) onder het voorwendsel van "de strijd tegen mensenhandel". Zo worden elementen van het feministische vertoog over vrouwenhandel ingezet om een racistische politiek te rechtvaardigen. De term vrouwenhandel mag niet gebruikt worden om migratiebeheersingsstrategieën en repressie tegen geïllegaliseerde sex-arbeidsters te rechtvaardigen. Vrouwenhandel kan alleen daadwerkelijk bestreden worden via het versterken van vrouwenrechten en de economische positie van vrouwen.
Fundamentele omverwerping
We geloven niet in een reformistische verbetering van het bestaande systeem. De enige werkelijke oplossing is een fundamentele omverwerping van alle sociale machtsverhoudingen in een langdurig historisch proces van sociale transformatie (in de richting van het nooit afgesloten project van een samenleving zonder overheersing). We ontkennen niet het nut van concrete eisen. Maar het lange termijn-doel mag niet uit het zicht verloren raken, en er moet niet teveel energie gestoken worden in instituties of partijen. Energie die nodig is voor de opbouw van een werkelijke sociale beweging. Hierbij enige eisen die raken aan de thema's die we behandeld hebben, en die we zinvol achten. Wij eisen:
Vanaf de "Crossover Summer Camp"-website is een zeer interessante reader te downloaden.