Gebladerte-reeks 1
Auteur: Eric Krebbers
Bio-dynamische landbouw geen aanwinst voor milieubeweging
De biologisch-dynamische (bd) landbouw is een van de gebieden waar de antroposofen hun ideeën in de praktijk brengen. Hun goeroe Steiner propageerde een kleinschalige milieu- en diervriendelijker landbouw. Op het eerste gezicht iets dat de steun van de milieubeweging verdient. Een nadere kennismaking laat zien dat het hier, in tegenstelling tot de gewone biologische landbouw, gaat om een rechtse beweging met een irrationele wereldbeschouwing.
Ruim 6 jaar geleden werd in Leiden voedselcoöperatie (voco) De Lachende Lazuli opgericht. Ik was een van de initiatiefnemers en werk er nog steeds. Uitgangspunt is het kleinschalig en in eigen beheer verkopen van biologische en veganistische producten tegen betaalbaarder prijzen. Op alle prijzen zit een percentage voor de actiepot waarmee de voco linkse milieu-acties steunt. Want alternatieven opbouwen en bewust consumeren is niet voldoende om op termijn de natuur en onszelf redden. Daar is een sterke milieubeweging voor nodig. Een beweging die inziet dat de natuurvernietiging en het huidige politieke en economische systeem intens vervlochten zijn. De milieubeweging moet strijd leveren tegen overheden en de Europese Unie, multinationals en banken, de WTO en het IMF. Kortom, een milieubeweging moet links en radicaal zijn, de problemen bij de wortels aanpakken.
Naast gewone biologische producten heeft de voco ook altijd bd-producten verkocht en zo de antroposofie gesteund. De antroposofische landbouw voldoet immers ook aan de eco-normen. Toch groeit de twijfel over de bd. Dat de antroposofie racistische trekjes heeft, is zo onderhand wel algemeen bekend, maar dat er ook achter de bd een uitermate groen-rechtse en reactionaire visie schuil gaat veel minder.
New Age
Net zoals vele andere New Age-stromingen gaat de antroposofie ervan uit dat er een nieuw en beter tijdperk aanbreekt, dat van Aquarius(1). Dat idee vond eind vorige eeuw, lang voor het begrip New Age in zwang raakte, breed ingang door het werk van de theosofe Blavatsky(2). De opeenvolging van de tijdperken zou volgens haar samenhangen met de stand van de sterren en worden veroorzaakt door kosmische wetten en natuurlijke krachten. Elk nieuw tijdperk zou een hoger menselijk "ras" en een nieuwe maatschappelijke ordening met zich meebrengen. Het idee dat de maatschappelijke ordening bepaald wordt door natuurwetten is niet progressief. Zulke opvattingen over een "natuurlijke orde" zijn door de eeuwen heen ingezet door machthebbers om hun positie te rechtvaardigen.
Een linkse visie gaat daarentegen per definitie uit van de maakbaarheid van de samenleving. De ordening van de samenleving is het historische product van een continue machtsstrijd tussen mensen, tussen rijken en armen, rechts en links, mannen en vrouwen, witten en zwarten, enzovoorts. Een betere samenleving komt dan ook niet voort uit natuurlijke krachten, maar uit maatschappelijke strijd. Een ideologie die een betere wereld voor staat, moet mensen aanzetten tot maatschappelijk handelen. New Age-opvattingen maken mensen echter passief. Ze worden ervan overtuigd dat een betere samenleving er vanzelf wel komt en dat het in de tussentijd meer loont je zo goed mogelijk "te ontplooien" en "te leven naar de natuurwetten" die het heelal en de samenleving zouden bepalen.
Dat alles was voor de antroposofie-goeroe Steiner kennelijk geen probleem. Integendeel, hij was geruime tijd algemeen secretaris en leider van de Duitse theosofen en heeft veel van Blavatsky's ideeën overgenomen. Steiner meende dat de vorige 5000-jarige periode, door hem "Kali Yuga" genoemd, rond 1900 afliep. Hij begon in de jaren 20 de bd-landbouw aan de man te brengen omdat de oude "Kali Yuga"-zaden het in de New Age niet goed zouden doen.(3)
Milieucrisis
Bd-producten zijn duurder dan gewone biologische producten. Om de milieubewuste klant over te halen toch antroposofisch te consumeren zijn de bd-producenten een promotiecampagne begonnen. De bd heeft meer te bieden en "beperkt zich nu eenmaal niet tot teelttechnische vraagstukken. Het gaat om de totale kijk op natuur en mens", aldus medewerker Pieter Geluk van het bd-studiecentrum Kraaybekerhof (4). Ook de milieubeweging zou van de achterliggende ideeën kunnen profiteren, volgens het antroposofische onderzoeksinstituut Louis Bolk, want "voor echte samenhangende oplossingen kan een spirituele achtergrond niet ontbreken (5)."
Antroposofen denken dan aan oplossingen zoals "het herstel van de verbinding met de kosmische of bovennatuurlijke rijken" en "het opnieuw activeren van de etherkrachten via de planeetritmes en sterrenbeelden (6)." Over maatschappelijke strijdt geen woord. De antroposofen gaan de natuurvernietiging liever te lijf door "een verbinding te maken met het wezenlijke in onszelf, in de natuur en in de mensen om ons heen (7)."
Topmannen
Het hechte bd-circuit groeit met 10% per jaar. Er zijn inmiddels 260 boerderijen met een Demeter-licensie van de Vereniging voor bd-landbouw. Antroposofische handelsorganisaties en winkels met namen als Odin, Akwarius, de Groene Winkel, Demeter Handels Contact en Biologica zorgen ervoor dat de producten bij de consument op tafel komen.
Een van de stuwende krachten achter deze snelle groei is de antroposofische Triodosbank met haar winstgevende belastingvrije Beleggingsfonds Biogrond. Behalve om geld te verdienen, is deze bank in de jaren 70 opgericht om de uit linkse hoek opkomende alternatieve landbouw zoveel mogelijk in de richting van de rechtsere bd te stuwen (8). Oprichter en bestuurslid van de Triodos is het voormalige VNO-bestuurslid Wim Scherpenhuijsen Rom, die - pikant detail - wegens fraude moest aftreden als absolute topman van de ING-bank, Nederlands machtigste financiële concern. Scherpenhuijsen Rom is ook bestuurslid van de Stichting Grondbeheer Biologisch-Dynamische Landbouw. Die stichting is in 1979 opgericht door voorzitster Willy Schilthuis met als doel grond aan te kopen voor bd-boeren. Schilthuis weet alles van "etherkrachten" en "astraallichamen" en richtte al in 1947 bd-tuinbouwschool Warmonderhof op, waar les wordt gegeven in de "antroposofische evolutieleer" en "metamorfoseleer". De school is desondanks door de overheid erkend (9). Een andere antroposofische school waar Schilthuis haar onzin verkoopt is Kraaybekerhof in Driebergen. In 1991 kon medewerker Pieter Geluk opscheppen dat "minstens 30% van de 450 natuurvoedingswinkels in Nederland gedreven wordt door Kraaybeekerhof gediplomeerden (10)." De directie van de Triodosbank zorgt ervoor bij veel van deze initiatieven een vinger in de pap te houden. Zo is het Triodos-directielid Peter Blom bijvoorbeeld penningmeester van Biologica, de pr-afdeling van Demeter, en bestuurslid van de stichting De mens op weg, de uitgever van het bd-blad Vruchtbare aarde.
Extreem-rechts
De antroposofie heeft nooit veel op gehad met links, klassenstrijd en vakbonden en is altijd een regentenbeweging geweest (11). De antroposofische ideologie heeft ook altijd een grote aantrekkingskracht uitgeoefend op extreem-rechtse kringen. En dat geldt ook voor de bd-landbouw. Hitlers landbouwminister Darré introduceerde tussen 1933 en 1942 op grote schaal Steiners landbouw. Men sprak van lebensgesetzliche Landbauweise. Landbouw naar de wetten van het leven, naar de "natuurlijke orde". De bd sloot naadloos aan bij de Blut und Boden-ideeën van de nationaal-socialisten. Hitlers linkerhand Rudolf Hess zweerde bijvoorbeeld bij een bd-dieet.
Op hun beurt worden bd-boeren soms weer gefascineerd door fascistische idealen. In een interview met Schilthuis in het blad van de vereniging voor bd zeggen twee bd-boeren uit Lelystad geïnspireerd te zijn door Melly Uyldert: "Zij gaf in ieder geval richting, hoe je anders naar de natuur, mensen of spiritualiteit kunt kijken en voelen (12)". Uyldert schreef al in de tweede wereldoorlog racistische en anti-semitische artikelen in een nationaal-socialistisch tijdschrift (13). Pas in de jaren 80 wisten linkse activisten na een intensieve campagne een einde te maken aan haar stroom extreem-rechtse geschriften in de bekendere occulte bladen.
Uitbuiting
Het antroposofische bd-ideeëngoed laat zich makkelijk inzetten door rechtse en racistische of simpelweg paternalistische types. Vooral in de praktijk van antroposofen in de 'Derde Wereld' wordt dat goed zichtbaar. Neem de Zweedse antroposofische organisatie CREAR. Die regelen al 15 jaar de export voor 26 kleine plaatselijke bd-koffieboeren in het dorpje Rio Limpio in de Dominicaanse Republiek. De Zweedse antroposofen hebben er alles in handen: van de school en de opvoeding van de kinderen tot de marketing van de koffie via onder meer Simon Levelt. De boeren hebben nog nooit een contract gezien en weten niet eens hoeveel Simon Levelt voor de koffie betaalt. Nu de boeren zich proberen los te maken is er een conflict ontstaan en stellen de Zweden zich erg paternalistisch op (14).
Op de Mexicaanse bd-koffieplantage Finca Irlanda heersen zelfs toestanden die sterk aan de tijd van de slavernij doen denken (15). De nazaten van grootgrondbezitter Rudolf Peters, die nog persoonlijk in de leer was bij Steiner, betalen hun Indiaanse landarbeiders maar een derde tot de helft van het toch al veel te lage Mexicaanse minimumloon. De vrouwen krijgen nog minder. Om opstanden onder de arbeiders te voorkomen is er een militaire afdeling gelegerd. Journalisten die poolshoogte kwamen nemen, kregen het advies van de arbeiders snel te vertrekken "omdat het gevaarlijk is om hier te komen zonder vergunning. Men mag journalisten hier niet graag (16)."
De journalisten waren op het spoor gezet door een uitermate succesvolle boycotcampagne van de Duitse vakbond FAU. Veel natuurvoedingswinkels haalden de omstreden koffie van de schappen. De Duitse antroposofische groothandel die de Irlanda-koffie verkoopt, stond onder enorme druk om veranderingen aan te brengen in de barre arbeidsomstandigheden op de plantage. Het Duitse zusterbedrijf van de Triodos, de GLS-bank, gaf echter geen lening om de massaverblijven van de arbeiders te voorzien van ramen en een vloer. Ook de Europese Demeter-instellingen weigerden de plannen te steunen. De invloedrijke Duitse Demeterbund ziet er sowieso niets in bd-licensies te verbinden aan sociale voorwaarden à la Max Havelaar. En zo beschikt de familie Peters al 35 jaar over een bd-licensie (17).
In Nederland wordt de Irlanda-koffie verkocht door Simon Levelt. Die mocht in het blad van de bd-vereniging uitleggen dat het met Peters' wantoestanden in verhouding best meevalt, "de situatie in Mexico is over het algemeen niet geweldig (18)".
Kinderarbeid
Op de Finca zwoegen ook kleine kinderen. Officieel heeft de schatrijke familie Peters geen kinderen onder de 15 jaar in dienst. Dat mag namelijk niet van de Mexicaanse wet. "Maar", zo zegt Peters, "we kunnen natuurlijk niet steeds controleren of de kinderen niet hun ouders helpen." Om de critici de mond te snoeren kreeg de Finca vier jaar terug een schooltje. Onlangs bleken de kinderen daar echter niet eens over boeken te beschikken (19). Een merkwaardige situatie. De antroposofen staan immers bekend om hun uitgebreide opvoedingsideeën (20).
Ideeën die men overigens tegenwoordig in die kringen ook in verband brengt met de bd-landbouw en de sterren. De bio-dynamische zaai- en werkagenda van de antroposofe Maria Thun beperkt zich bijvoorbeeld allang niet meer tot de precieze omschrijving van de "kosmische constellaties" die van invloed zijn op "de bekende wortel-, blad-, bloem- en vruchtperioden (21)". De agenda geeft ook aan wanneer de planeten zo staan dat schoolkinderen onder de 10 jaar wakkerder of juist duffer zijn. Handig voor het onderwijs. En het antroposofische voedingsinstituut Dunamis en het Louis Bolk-instituut schrijven heel nauwkeurig voor welk bd-voedsel je het beste kunt voorschotelen aan "zwavelkinderen" en "ijzerkinderen" (22).
Dieren
De antroposofen streven naar gemengde bedrijven. Men wil de landbouw zoveel mogelijk combineren met veeteelt. Daar heeft de voco vanuit veganistisch oogpunt problemen mee. De mens heeft in de loop van zijn geschiedenis een reeks diersoorten tot vleesfabrieken en dwangarbeiders gemaakt. Met name de vrouwelijke helft was in trek vanwege hun eieren en melk. Veganisten zijn tegen het opsluiten, uitbuiten en doden van dieren en vóór dierenrechten. Alle dieren moeten vrij rond kunnen lopen en zijn er niet voor de mens, maar voor zichzelf.
De antroposofen van de Groene Weg-slagerijen kijken daar anders tegenaan. In iedere slagerij prijkt een bord met hun leuze "dienstbaarheid en offer, tot dankbaarheid en belofte". Peter de Ruyter van stichting de Groene Weg: "Dienstbaarheid en offer betekent dat het dier er voor de mens is en dat die er op een fatsoenlijke manier mee om zal gaan. (23)" Er zijn inmiddels zo'n 20 "groene" slagers in Nederland. Zij krijgen hun dode dieren aangeleverd vanuit een centraal antroposofisch slachthuis. Daar worden wekelijks 300 varkens, 40 koeien en 70 lammeren "op eigen wijze" om het leven gebracht opdat "de in het dier aanwezige levende elementen door een speciaal procédé optimaal bewaard blijven (24)". Elk stukje lijk krijgt een Demeterkeurmerk, waarop de klant kan lezen waar het dier zijn of haar laatste dagen gesleten heeft. De zielen van de dieren zouden daarna volgens Steiner in mensen kunnen reïncarneren. Niet in blanken, overigens, maar in "lage mensen" zoals de "Lemurische Afrikanen". Steiner meende dat dieren "gedegenereerde mensen" zijn, het "afval van de menselijke evolutie", zoals zijn leermeesteres Blavatsky ooit zei. (25)
De antroposofen zijn tegen de bio-industrie. Ze zijn er trots op dat hun koeien en kippen, voor ze verwerkt worden tot biefstuk en kippeschnitzel, meer ruimte hebben dan hun soortgenoten in de reguliere veeteelt. Bd-"melkkoeien" staan bijvoorbeeld niet in bedompte stallen. Vruchtbare aarde schrijft dat de "kosmische krachten" het best op het open veld in de koeienkoppen kunnen stromen (26). En dat moet voor de antroposofische "zuivere zuivel".
Irrationeel
In 1924 heeft Steiner met een landbouwcursus de basis gelegd voor de bd-landbouw. De "ziener" adviseerde tijdens de winter koehoorns met koeiepoep te begraven, die voor het zaaien op te graven, een uurtje ritmisch te roeren en dan uit te strooien. En als de tijdstippen van zaaien en oogsten dan bepaald worden aan de hand van de "kosmische ritmen", kunnen de planten de "natuurlijke krachten" opslaan die voor ons zo van belang zouden zijn (27). Met deze waanzin zette Steiner de klok weer terug naar de middeleeuwen. Als het aan de antroposofen ligt, zijn de Renaissance en de Verlichting voor niets geweest en heeft de wetenschap voor niets gestreden tegen de onderdrukking door religie en bijgeloof.
De milieucrisis is dermate ernstig en gecompliceerd dat de milieubeweging juist een enorme behoefte heeft aan rationeel denken. Aan een progressieve wetenschap die zoekt naar ecologisch verantwoorde en kleinschalige landbouwtechnieken en streeft naar een menswaardig bestaan voor iedereen. Dat de huidige wetenschap naar de pijpen van het bedrijfsleven danst en vrijwel uitsluitend mens- en milieuvijandige technologieën ontwikkelt zoals de genetische manipulatie, wil niet zeggen dat dan de rationaliteit an sich bij het grof vuil kan. De antroposofen spelen in op de wijdverbreide angst voor de moderne wetenschap en pleiten voor irrationaliteit.
"Een ander denkkader", noemt directeur Rietveld van Kraaybekerhof dat (28). Hij meent dat de antroposofie een boer meer houvast geeft dan een "natuurwetenschappelijk begrippenkader." Toch was er vanaf de jaren 50 onder bd-boeren veel twijfel gerezen over de zin van het navolgen van Steiners adviezen. Onderzoek wees keer op keer uit dat het volstrekt nutteloos was. In de jaren 90 werd de twijfel aan "ziener" Steiner weer uitgebannen. Je moet het gewoon geloven, is nu de boodschap (29). Het is nu weer heel normaal als bd-boeren op bijeenkomsten "de opgave van de aartsengel Michaël" tegen de kwade geest "Ahriman" bestuderen (30).
Maar erg productief en effectief is de zienerij niet. De antroposofische zaaikalender voorspelde een koud en nat 1995: "Het jaar als geheel wordt gekenmerkt door het waterelement. Het ziet ernaar uit dat we voor bepaalde perioden zwemvliezen moeten aanschaffen (31)." Hopelijk hebben de boeren zich daar niet teveel op voorbereid. Het werd het warmste en droogste jaar sinds mensenheugenis.
Noten: