Gebladerte-reeks 15

Auteur: Merijn Schoenmaker

Het immediatisme en de Tijdelijke Autonome Zone (TAZ)

Afhaken of inhaken?

De laatste tijd is er in bladen als "Ravage", "Buiten de Orde" en "De As" een groeiende populariteit te zien van de "Tijdelijke Autonome Zone" (kortweg TAZ), het "nomadische denken", het "onmiddellijke anarchisme" en aanverwante ideeën. Als verzamelnaam voor het gemeenschappelijke gedachtegoed wordt het begrip "immediatisme" gebruikt, dat de belangrijke kernwoorden "onmiddellijk" en "onbemiddeld" allebei in zich heeft. Ik zal in dit artikel vooral ingaan op de ideeën van Siebe Thissen, Freek Kallenberg (schrijvers van 2 boeken in een serie met als naam "De kunst van het afhaken") en Hakim Bey (schrijver van het boek "De Tijdelijke Autonome Zone").

Internationaal is er rond het immediatisme al enige tijd een heftige discussie aan de gang. Murray Bookchin is een van de grote critici van het immediatisme. De beschuldigingen over en weer zijn niet van de lucht. In Nederland kan er nog nauwelijks van discussie gesproken worden. In bovengenoemde bladen wordt het immediatisme met enthousiasme ontvangen en geprezen om de "heerlijk positieve toon" en de "verfrissende onorthodoxe kijk" (AH, p.52). Een van de weinige kritieken in Nederland kwam van Gerrit de Wit. In een interview met Ravage noemde hij de TAZ "de doodsteek voor de beweging" en "het politieke nulpunt" (GW, p.17).

Dit artikel bevat een kritische analyse van het immediatisme en de TAZ. Allereerst behandel ik de vragen wat de TAZ in de praktijk inhoudt en voor wie het immediatisme bestemd is. Deze vragen zijn belangrijk voor de politieke plaatsbepaling van het immediatisme en dat werkt verhelderend bij de verdere analyse. Daarna bespreek ik het immediatisme als gedachtegoed en doe ik een aanzet om de samenhang tussen de filosofische, politieke en praktische kanten van het immediatisme te analyseren.

Radio en tv-makers

Eerst zal ik ingaan op de vraag voor wie de TAZ bestemd is. Ook Siebe Thissen heeft zich deze vraag gesteld en hij geeft meteen het antwoord erbij: "Voor wie is de TAZ? In ieder geval voor hen die spelen met mail art of kunst-sabotage; voor hen die hun kampementen opbouwen en weer opbreken in de tijdelijke loopgraven van het spektakel (denk aan de Britse 'travellers' die voor hun kampementen steeds weer nieuw land moeten kraken); voor hen die enthousiast werken aan hun platenlabels, rockbands, uitgeverijen, artistieke tijdschriftjes en fanzines; maar ook voor radio en TV-makers, hackers en cyberdandies die de apparatuur van hun baas gebruiken om er zelf mee te spelen; zij blijken niet langer de 'spectators' van hun eigen leven, maar 'spelers', actieve deelnemers in de gaten en scheuren van het media-spektakel." (ST, p.58)

Ook Hakim Bey laat er geen misverstand over bestaan tot wie hij zich richt: "In ons openbare leven zullen we doorgaan met het drukken en uitgeven van boeken, het maken van radio, televisie en muziek, maar privé gaan we wat anders doen."(FK, p.83 en ST, p.11)

Wijn, vrouwen en zang

Wat een TAZ nu precies inhoudt, blijft grotendeels onduidelijk. Zoals zal blijken is dit onontkoombaar omdat het met de kern van het immediatistische gedachtegoed te maken heeft. Toch kunnen we wel een tipje van de sluier oplichten. Siebe Thissen: "Een TAZ kan zowel geo-politiek als psychisch, in ruimte als in tijd gerealiseerd worden." (ST, p.55) Als voorbeelden noemen de immediatisten "de piratennesten van de achttiende eeuw of de verborgen zolderkamers van waaruit computerhackers hun wereldreizen in cyberspace beginnen." (FK, p.82 en ST, p.55)

Hakim Bey beschrijft de piraten als "sociale bandieten" die hun "enclaves van totale vrijheid in de lege ruimten op de kaart" hadden "gewijd aan wijn, vrouwen (...), zang (...) en vreselijke uitspattingen." (HB, p.31-32) Een kritische opmerking over de "piratennesten" (ST, p.55) vonden Freek Kallenberg, Siebe Thissen en Hakim Bey geen van drieën nodig. Terwijl het toch overduidelijk is dat in deze "utopia's" (HB, p.31) de "onbegrensde verlangens" (ST, p.58) van de heteroseksuele mannen centraal stonden.

Verder noemen de immediatisten bijvoorbeeld "feesten, dansen, eten, vrijen, converseren, lachen, drinken, musiceren, zingen, huilen, spelen, dromen, fantaseren, trippen, beeldend vormgeven etc." (ST, p.18) Volgens Freek Kallenberg en Siebe Thissen draait "de uitdaging" van de immediatisten "om een verlangen naar het gedenkwaardige, om de herinnering aan het moment dat je vergat de TV aan te zetten" (FK, p.83 en ST, p.58).

Orgies van vernieling

Er is al veel duidelijk geworden over de "verfrissende onorthodoxe kijk" (AH, p.52) van immediatisten. We weten nu wie de immediatisten zijn en wat zij willen. De immediatisten zijn hetero middenklasse-mannen uit de media- en kunstwereld en zij gaan in hun vrije tijd "wat anders" doen. Hun verlangen is om "actieve deelnemers" te worden, ze gaan proberen zichzelf te vermaken en niet hun privéleven zappend voor de televisie door te brengen.

Het "onbegrensde verlangen" naar het "spontane" en het "instinctieve" (ST, p.98) moet alle ruimte krijgen. De ervaring leert echter dat het schemergebied tussen verleiden en verkrachten door mannen niet "instinctief" herkend wordt. Maar over normen en waarden wordt door de immediatisten niet gesproken en ook naar begrippen als ethiek, zorg, solidariteit en politieke strijd zal je in hun geschriften tevergeefs zoeken. De immediatisten stellen hun rol en positie als onderdrukker en profiteur liever niet ter discussie. De "utopia's" die de immediatisten voorstaan, weerspiegelen dan ook de machtsverhoudingen in de kapitalistische maatschappij. De "verlangens" van middenklasse-mannen staan centraal. Ook in de TAZ's is voor armen, vrouwen, illegalen, ouderen, zieken etc. geen (volwaardige) plaats.

Mensen uit de middenklasse zijn meestal maar al te jaloers op de luxe die de rijke elite zich kan permitteren. Vandaar waarschijnlijk dat Freek Kallenberg niet uitgeschreven raakt over "blatante verspilling, extravagante giften en orgies van vernieling" (FK, p.76). Deze parasitaire levensstijl is in alle tijden kenmerkend geweest voor elites.

Hyperconformisme

Het immediatisme kent twee grote drijfveren. De eerste drijfveer is het verlangen om te ontsnappen aan het Spektakel. De tweede drijfveer is het verlangen om zich te bevrijden van de rationaliteit. Zoals zal blijken uit de theorie waarop de immediatisten zich baseren, vloeien deze verlangens naadloos in elkaar over. Hier volgt een beschrijving van de immediatistische theorie in vogelvlucht.

Volgens de immediatisten gaf het vooruitgangsdenken uit naam van "de rede" het primaat aan wetenschap en technologie met "de belofte een 'Hemel op Aarde' te vestigen." (ST, p.95) Die belofte werd echter niet waargemaakt. "Erger nog, de samenleving werd meer en meer het toneel van zakelijke en bureaucratische verhoudingen; urbanisatie en industrialisatie scheiden de mens van zijn natuurlijke omgeving; en 'de dood van God' maakte plaats voor een vacuüm waarin wetenschappers en politici alles wat niet gewogen of gemeten kon worden, weghoonden en vervingen door rationalistische concepten." (ST, p.95) Ook socialistische ideologieën maken zich daar volgens Freek Kallenberg schuldig aan: "Het marxisme en een aantal stromingen binnen het anarchisme wil slechts betere productierelaties en gelukkigere arbeiders die in staat zijn meer schone, nuttige, authentieke goederen te produceren en consumeren. Dit is geen revolutie tegen de politieke economie maar een verandering daarbinnen. Het blijft gevangen binnen het schema van arbeid, productie en consumptie." (FK, p.76)

De vervreemding speelt zich niet alleen af op het gebied van de arbeid. Het Spektakel dringt door middel van media en commercie steeds verder door in ons dagelijks leven. Freek Kallenberg schrijft: "Ze neemt ons iets waardevols af en verkoopt het aan ons terug als product." (FK, p.59) Als we dit toelaten is de vervreemding compleet en zijn wij nog slechts de toeschouwers van ons eigen leven. (FK, p.81 en ST, p.26) Deze toenemende bemiddeling in ons dagelijks leven "resulteert in apathie en verveling". (ST, p.57)

Freek Kallenberg vervolgt: "Het heeft geen zin onze pijlen op het spektakel te richten, haar eisen te stellen of zelfs aan te vallen. (...) Het spektakel lijkt elke openlijke aanval of kritiek aan te kunnen." (FK, p.78) Post-modernisten concluderen hieruit dat we geen andere keus hebben dan dit te accepteren. De immediatisten zijn het met dat "hyperconformisme" (ST, p.26) niet eens. Zij signaleren dat, naarmate het Spektakel zich nauwer rondom ons sluit, de mazen in het net toenemen. En dit is waar de hoop gloort. "De permanente opstand tegen het Spektakel is een levenskunst, of in Bey's woorden, 'de kunst van het wichelroedelopen naar potentiële TAZ's.'" (ST, p.21)

Siebe Thissen schrijft: "Vaneigem schetst een subject dat weigert nog langer de toeschouwer van zijn eigen leven te zijn. Het weerstaat of ontkent de glamour van het spektakel, eist actieve deelneming en - en dit is de centrale gedachte - het weigert de bevrediging van zijn verlangens nog langer uit te stellen en weigert zich nog langer op te offeren aan toekomstige doelen." (ST, p.26)

Macht als pure simulatie

Over de macht van het Spektakel zijn de meningen verdeeld. Freek Kallenberg vraagt zich af: "waarom de moeite nemen de confrontatie aan te gaan met een 'macht' die alle betekenis heeft verloren en pure simulatie is geworden?" Want "wat kan ze ondernemen tegen mensen die haar weigeren, haar negeren of zich terugtrekken?" (FK, p.78) Siebe Thissen vindt echter dat "een directe confrontatie" vermeden moet worden, omdat "een dergelijke strijd met het spektakel alleen maar zou leiden tot onzinnig martelaarschap." (St, p.21) Zo "puur simulatief" is die 'macht' kennelijk toch ook weer niet.

Op het eerste gezicht is dat een tegenstrijdigheid. Maar het kenmerkende aan het immediatisme is juist dat tegenstrijdigheden niet erg zijn, zolang ze de immediatisten maar helpen om maatschappelijke tegenstellingen te verhullen en solidariteit te ontlopen. De Spektakel-kant van het kapitalisme blijkt, volgens de immediatisten, "pure simulatie". Als mensen haar weigeren of negeren, verdwijnt deze 'macht' als sneeuw voor de zon. Helaas wordt de overgrote meerderheid van de wereldbevolking dagelijks geconfronteerd met een kant van het kapitalisme die allerminst "simulatief" is. Die meerderheid kan realiteiten als onderdrukking, uitbuiting en seksueel geweld niet eenvoudig "negeren". Maar de immediatisten komen voornamelijk met de Spektakel-kant van het kapitalisme in aanraking en "weigeren" om zich over de andere kant van het kapitalisme druk te maken.

Dat is des te kwalijker omdat de immediatisten net doen of hun oplossingen van "weigeren" en "negeren" door iedereen kunnen worden toegepast. Zo beschrijft Siebe Thissen grote delen van Afrika en Latijns-Amerika ook als Tijdelijke Autonome Zones. (ST, p.22) De informele economieën op deze continenten zijn echter een noodzaak voor mensen om te kunnen overleven. Dat is van een totaal andere orde dan het "privé gaan we wat anders doen" (FK, p.83 en ST, p.11) van de immediatisten. De pretentie van de immediatisten om ook voor mensen in de Derde Wereld te spreken, toont hun onbeschrijflijke arrogantie en schijnheiligheid.

Immediatistische complottheorie

Hakim Bey kondigt aan dat ze "het immediatisme in het geheim zullen beoefenen, om elke besmetting te voorkomen." (ST, p.57) Dat blijkt hard nodig, want - zo waarschuwt Siebe Thissen - zodra de verborgen plekken "zijn benoemd, gelabeld of in kaart gebracht", worden zij "opgenomen in het spektakel. (...) Immers, de voormalige vrijplaats is dan gelokaliseerd door het spektakel en wordt geïdentificeerd binnen de terminologie waarmee het spektakel om kan gaan." (ST, p.55) Hier bewijzen immediatisten zich als grote romantici. De TAZ wordt in het geheim in praktijk gebracht en is per definitie onbenoembaar. Die twee ingrediënten maken de TAZ natuurlijk buitengewoon spannend en mysterieus. "Want wie weet, misschien zat je wel in een TAZ, ontsnapte je aan je rol van spectator, en was je er dit keer echt bij." (ST, p.58)

Volgens de immediatistische complottheorie is het Spektakel een anoniem en allesomvattend monster dat alles verslindt wat het ziet. Het Spektakel ligt overal op de loer. Het kan niet bestreden kan worden en vluchten is dan ook de enige optie. Om te voorkomen dat hun vrijplaatsen door het Spektakel "gelokaliseerd" en "benoemd" worden, moeten de immediatisten zowel lijfelijk als geestelijk ongrijpbaar zijn. Lijfelijk ongrijpbaar zijn betekent dat immediatisten uiterst mobiel moeten zijn. Ze moeten kunnen "verdwijnen om ergens anders weer op te duiken". (FK, p.79) Immediatisten zijn kennelijk allemaal jong, snel en wild. Voor zorg aan ouderen en zieken hebben zij duidelijk geen tijd.

Vastgeroeste concepten van het rationele denken

Geestelijk ongrijpbaar zijn betekent dat de immediatisten zich door hun "nomadisch denken" niet laten vangen in de "onbeweeglijke begrippen" (ST, p.99) en "vastgeroeste concepten" (ST, p.94) van het rationele denken. De immediatisten willen met hun "nomadische denken" uitdrukkelijk "geen nieuw denksysteem introduceren", maar eisen daarentegen "het recht op een veelvoud en veelvormigheid aan verklaringsmodellen en denkwijzen" (ST, p.94). Zij gebruiken "vloeibare begrippen" (ST, p.100) en "omcirkelende beschrijvingen" (ST, p.32) en verzetten zich "tegen oppositionele denkpatronen, die gebaseerd zijn op uitsluitende manieren van denken (goed/fout, mooi/lelijk, groot/klein, voor/tegen etc.)." (ST, p.94)

Immediatisten verwerpen elke poging om tot een samenhangend wereldbeeld te komen. De pretentie dat het immediatisme voorbij alle ideologieën gaat, is even ongeloofwaardig als de stelling van Fukuyama. Hij verkondigde het "einde van de ideologieën" en riep daarmee het neo-liberale kapitalisme - door hem "parlementaire democratie" genoemd - uit tot de absolute winnaar van de geschiedenis.

Siebe Thissen citeert de Franse filosoof Bergson: "Onze geest kan zich in de beweeglijke werkelijkheid nestelen, de steeds veranderende richting ervan aannemen om haar tenslotte intuïtief te vatten. (...) Op die manier zal hij uitkomen bij vloeibare begrippen die in staat zijn de werkelijkheid in al haar kronkelbanen te volgen en de precieze beweging aan te nemen van het innerlijke leven der dingen." (ST, p.100) Het "nomadisch denken" van de immediatisten komt er in het kort op neer dat zij zich willen "los maken uit de autoritaire klauwen van de rationaliteit" (ST, p.94) en weigeren om zich "nog langer op te offeren voor toekomstige doelen. (ST, p.26) Zo willen ze komen tot "een positieve levensfilosofie (...) waarin de geestelijke energie hier en nu 'zelfdoorleefd' (geaffirmeerd) zou worden." (ST, p.96) Ziedaar: het paradijs van de directe bevrediging van behoeften en verlangens ligt voor ons open.

De ratio en de vrije wil van de mens zijn nauw met elkaar verbonden. Reflectie vormt de basis van ons bewustzijn en onze vrije wil. Het mag dan ook geen wonder heten dat immediatisten het verlangen om zich te bevrijden uit "de autoritaire klauwen van de rationaliteit" combineren met "een grondige twijfel aan de vrije wil" (ST, p.100). De immediatisten willen de mens niet bevrijden van onderdrukking ten behoeve van de vrije wil. Zij willen juist zichzelf bevrijden van hun geweten en van verantwoordelijkheid voor hun medemens. Daarvoor hebben zij een ideologie ontwikkeld die hen bevrijdt van de vrije wil en van de ratio. Hakim Bey schrijft: "De inhoud is volkomen onbelangrijk, alleen al het bestaan van het Immediatisme is een opstand." (HB, p.78) Het bewustzijn moet terug naar een stadium waar het "spontane" en "het instinctieve" (ST, p.98) ons beheersten.

Onmiddellijk anarchisme

Voortbordurend op dit idee komen de immediatisten met het begrip "onmiddellijk anarchisme". Zij stellen dat alle mensen vrijheid hier en nu kunnen beleven. Vrijheid is volgens hen een individueel en een puur subjectief gegeven. In linkse kringen gaat men normaal gesproken uit van sociale vrijheid. Daarmee wordt bedoeld dat niemand vrij is, zolang niet iedereen vrij is. Een voorbeeld ter verduidelijking. De Nederlandse staat belet ons om vrij om te gaan met illegalen die zitten opgesloten in Nederlandse gevangenissen. Het is zelfs al moeilijk om met hen in contact te komen. Mensen buiten de gevangenissen die zich desondanks vrij willen voelen, zouden zichzelf moeten wijsmaken dat gevangen illegalen niet bestaan. Om dat te bereiken zouden zij hun bewustzijn zodanig moeten aftakelen dat zij zouden vervallen tot de geestelijke staat van een zombie, nog slechts in staat tot vegeteren. Maar ik begrijp dat dat precies de mentale toestand is die de immediatisten nastreven.

Hakim Bey vindt dat het idee dat "ik niet vrij zal zijn totdat alle mensen (of alle bewuste wezens) vrij zijn" niets anders is dan onszelf te definiëren als "losers". (HB, p.9) Ik zou zeggen dat mensen die bereid zijn zichzelf tot zombies te maken om hun "individuele vrijheid" te beleven, de absolute "losers" zijn. De stelling dat wij pas werkelijk vrij zijn als iedereen vrij is, definieert onszelf niet als verliezers, maar is een aanzet tot strijdbaarheid. Het is het begin van een compromisloze strijd tegen alle onderdrukking, en voor een socialistische, feministische en veganistische samenleving. Het ergste bij die strijd zijn niet de nederlagen die je lijdt. Erger zijn de nederlagen die je niet eens kan lijden, omdat je niet gestreden hebt.

Maar misschien moet ik het enthousiasme van de immediatisten niet zomaar de grond inboren. De TAZ streeft "feestelijke doeleinden" na. (ST, p.20) Het gaat de immediatisten immers om "momenten van anarchie die iedereen kan beleven". (FK, p.79) En het "onmiddellijk anarchisme" - de naam zegt het al - kan meteen beginnen. Illegalen kunnen in hun cel natuurlijk "spontaan" samen met hun bewakers een feestje bouwen. Hongerende straatkinderen kunnen "onmiddellijk" in elke krottenwijk op een vuilnisbelt een "ouderwetse libertaire picknick" (HB, p.17) houden. En bewoners van de tropische regenwouden kunnen in volmaakte harmonie met de houtkappers een gezamenlijke "orgie van vernieling" op touw zetten.

Paradijselijke extase en piratennesten

Door onderdrukking en uitbuiting moet een groot deel van de mensen op de wereld dagelijks vechten om te overleven. Maar de immediatisten hebben wel wat anders aan hun hoofd. Zij willen "utopia's" creëren waarin zij heldhaftige pogingen zullen doen om zichzelf te vermaken. Het ideaal dat de immediatisten ons voorspiegelen, gaat niet veel verder dan "de herinnering aan het moment dat je vergat de TV aan te zetten". (AH, p.52) Een nederlaag bejubelen als een overwinning lijkt mij op z'n minst verdacht. Maar hoe zou ik, gevangene van de rede, kunnen oordelen over het immediatisme. De immediatisten hebben zich immers losgemaakt uit "de autoritaire klauwen van de rationaliteit". (ST, p.94) In hun "piratennesten" (ST, p.55) ontsnappen de immediatisten aan het Spektakel en brengen zij hun "onbegrensde verlangen naar directheid en onmiddellijkheid" (ST, p.58) in praktijk. Door te weigeren "zich nog langer op te offeren aan toekomstige doelen" (ST, p.26) raken ze in een "paradijselijke extase". (ST, p.15)

"Oppositionele denkpatronen" als "goed/fout, voor/tegen" (ST,p.94) zijn niet langer op hen van toepassing. Zij zijn verheven boven alle kritiek. De rebellen wentelen zich in "blatante verspilling, extravagante giften en orgies van vernieling". (FK, p.76) "De kunst van het afhaken" is hun "geheim", want inhaken bij demonstraties doen de immediatisten al lang niet meer.

De immediatisten introduceren met hun "veelvoud en veelvormigheid aan verklaringswijzen en denkwijzen" (ST, p.94) niets meer en niets minder dan een nieuwe ideologie voor heteroseksuele middenklasse-mannen. Maat-schappelijke veranderingen zijn volgens het immediatisme onmogelijk, om-dat het Spektakel onverslaanbaar is. Tegelijkertijd zijn maatschappelijke ver-anderingen ook onnodig, omdat de 'macht' niet meer is dan "pure simulatie". (FK, p.78) De immediatisten ontkennen machtsongelijkheid en verhullen maatschappelijke tegenstellingen. Fundamentele maatschappelijke veranderingen wijzen zij als onmogelijk of zelfs irrelevant van de hand. Solidariteit en wederzijdse verantwoordelijkheid tussen mensen worden door hen ondermijnd.

Rationaliteit wordt verworpen en de vrije wil ontkend. Deze ideologie is tot ver beneden "het politieke nulpunt" gezakt. Het immediatisme is een nihilistische en ronduit rechtse ideologie. Maar dat is nog niet alles. Niet voor niets behoren ontkenning van machtsongelijkheid, verhulling van maatschappelijke tegenstellingen, verwerping van de rationaliteit en ontkenning van de vrije wil tot de basisingrediënten van fascistische ideologieën.

Het immediatisme is niet alleen een onzinnige, maar ook een uiterst gevaarlijke ideologie. De immediatisten presenteren hun oplossingen met veel tamtam, maar in werkelijkheid zijn zij zelf onderdeel van het probleem. Het immediatisme verdient dan ook absoluut geen plek in anarchistische en radicaal-linkse kringen, maar zou juist van daaruit bestreden moeten worden. Het enthousiasme en de kritiekloosheid waarmee het immediatisme in deze kringen ontvangen wordt, laat duidelijk zien hoe de verrechtsing ook daar keihard toeslaat.

De gebruikte verwijzingen: (AH) Arie Hazekamp, "Buiten de Orde", 3e kwartaal 1996, (FK) Freek Kallenberg, "Surfen in overvloed" (HB) Hakim Bey, "De Tijdelijke Autonome Zone" (GW) Gerrit de Wit, "Ravage", nr. 224 & 225. (ST) Siebe Thissen, "De weg naar Croatan"

Terug