De Peueraar 39, november 1993
Auteur: Eric Krebbers
Discussie-avond over armoede
"Als die meneer de econoom Van Praag zegt dat je van 1300 per maand met z'n tweeën rond kan komen, dan zeg ik: de uitkeringen zijn nu al minimaal. En iedere cent die eraf gaat stort mensen over het randje. En als het zo verder gaat mogen we van mij rotzooi gaan trappen. Ik ben zover. Ik heb zin om bij Elco Brinkman de ruiten in te gaan gooien. Ik had nooit gedacht dat ik zover zou komen. Ik ben woest." Een oudere nette mevrouw is aan het woord bij het openbaar debat over de vraag "Brengt onze economie armoede?" Na afloop vertrouwt ze me toe dat dit de eerste keer is dat ze in het openbaar spreekt. "Er moet iets gebeuren", zegt ze, maar ze schaamt zich wel een beetje dat ze zich zo heeft "laten kennen." Ze is niet de enige die woest is.
Het is een beetje een vrouwenavond. Ondanks het feit dat de organisatoren (1) vrijwel alleen "deskundige" mannen hebben uitgenodigd. En ondanks het feit dat de enige vrouw in het forum door de organisator van de avond bij zijn inleiding over het hoofd gezien wordt: "De heren achter de tafel zullen vanavond hun licht laten schijnen op het verschijnsel armoede". De aanwezige vrouwen lieten zich niet ondersneeuwen en hebben duidelijk gemaakt dat armoede afgewenteld wordt op vrouwen en dat ze dat niet meer pikken.
Het is een sprankelende vrijdagavond, die tweeëntwintigste oktober in het Antonius Clubhuis. De ruim zeventig aanwezigen zien de vrouwen meteen die hoofdrol naar zich toe trekken. Het begint al na die aankondiging. Vrouwen in de zaal maken samen met mevrouw Simons, het enige vrouwelijke forumlid, duidelijk dat er vanavond eens niet over hen heengelopen zou gaan worden. Wanneer quizmaster Walenkamp (CDA-wethouder van Economische Zaken) haar na vijf mannen eindelijk aan het woord laat zegt ze: "Ik ben hier in het forum de enige vrouw, en dat is precies een procentuele afspiegeling van wat er loos is in de samenleving. Er zitten hier zes mannelijke salarisgerechtigden met een flink inkomen. Ik krijg slechts een uitkering terwijl ik werk voor Vrouwen in de Bijstand, lid ben van de Linkerwang (Christenen binnen Groen Links, Eric Krebbers), voor twintig uur per week oppas-oma ben en daarnaast mijn eigen huishouding doe."
De meest rechtse van die zes salarisgerechtigde mannen is de Amsterdamse professor in de economie Van Praag. Die ook als professor aangekondigd wordt. (Mevrouw Simons is theologe, maar heeft zo te horen niet de behoefte haar mening kracht bij te zetten door met haar titel voor de dag te komen.) Aan de vijf andere mannelijke forumleden wil ik hier weinig aandacht besteden. het betreft iemand van Kerk en Wereld, een FNV-er, een bankier, een wethouder en een Indiadeskundige. Ze blijven deze avond gelukkig op de achtergrond en filosoferen slechts wat over de sociale kanten van armoede. Het gaat, volgens hen, bij armoede niet alleen om het hebben van te weinig geld, maar vooral ook om het "sociaal achterblijven" in de samenleving. Verder komen ze allemaal tot de conclusie dat werknemers en werkgevers liever voor elkaar moeten zijn, dat men moet beseffen in hetzelfde schuitje te zitten. Maar iemand in het publiek bijt hen later toe: "Vroeger hebben we moeten vechten voor ons deel van de koek. De kapitalisten van vandaag de dag zijn echt niet anders. Ik geloof niet in de goedheid van de mens." Maar de vijf vinden over het algemeen dat "we ons humane economische bestel zouden kunnen handhaven" als "we met z'n allen flink aanpakken". Het meest interessant vond ik echter de voortdurende onenigheid tussen Van Praag aan de ene kant en mevrouw Simons en vrouwen in het publiek aan de andere kant. Waarbij Van Praag als "deskundige" natuurlijk veel vaker en uitgebreider aan het woord mag komen van gespreksleider Walenkamp.
Over het accepteren van rijkdom
"De vooraanstaande econoom" Van Praag stelt op een gegeven moment dat het met de armoede in Nederland wel meevalt. "Het aantal armen groeit niet", zegt hij, "daar zijn geen cijfers voor". Uit het publiek wordt naar hem geschreeuwd: "Hoe weet je dat dan?" Er zal deze avond nog veel vaker vanuit de zaal geschreeuwd worden. Mevrouw Simons antwoordt dat er wel steeds meer rijken komen. Vanuit de zaal zegt iemand: "Ja, wij betalen via de belasting de aftrekbare hypotheken van de mensen met een huis van een half miljoen." Van Praag is niet erg geliefd, om het voorzichtig uit te drukken. Het valt allemaal best mee met de armoede, is zijn boodschap. "De onderzoeken van de kerken die veel armoede aantoonden zijn best betrokken maar wetenschappelijk mankeert er nogal wat aan." Het werkelijke probleem is volgens hem dat "de mensen het niet meer zoals vroeger accepteren dat er anderen zijn die meer hebben. Ze lezen in de Privé over rijken, maar snappen niet dat dat maar een kleine groep is. Maar we hebben nu eenmaal een markteconomie, een uitermate goed systeem. En aan de regels daarvan is niet veel te doen. En de markt waardeert sommige arbeid nu eenmaal meer dan andere."
Eerder op de avond had mevrouw Simons al duidelijk gemaakt dat loonarbeid voor haar niet heilig was. Heel veel vrouwen werken als vrijwilligster en ook nog eens onbetaald in het huishouden en "scheppen daarmee de voorwaarden voor het betaalde werk van veel mannen. Al die cijfertjes over betaalde arbeid en de noodzaak daarvan voor de Nederlandse economie zeggen me niets."
Later op de avond krijgt Van Praag de kans zijn reactionaire praat te vervolgen: "In Nederland kan iedereen toch tegenwoordig zijn basisbehoeften vervullen?"
"U doet zeker nooit boodschappen", roept iemand in de zaal. "Ook is bijvoorbeeld telefoon een basisbehoefte, want als je bij een uitzendbureau moet werken heb je wel telefoon nodig, hoor!" Maar Van Praag gaat ervan uit dat 17.000 per jaar per gezin nog net geen armoede is. Waarop de mevrouw van het begin van dit stuk reageert met haar opmerking over het ingooien van de ruiten bij Elco Brinkman. Mevrouw Simons vraagt haar: "Belt u mij even als u naar Eelco gaat? Dan ga ik mee!" Na deze opmerking wil Walenkamp snel een van de mannen het woord geven. Mevrouw Simons: "Nu ontneemt u mij weer het woord. Maar dat zal u niet lukken, ik praat nu door. Weet u, vrouwen in de bijstand zijn de beste economen. Misschien kan meneer Van Praag eens bij mij in de leer." Dat schiet een deftig heertje in het publiek in het verkeerde keelgat: "Ik vind het een schande hoe hier over economie gesproken wordt. Meneer Van Praag is een vooraanstaand statisticus en er moet niet zo emotioneel gereageerd worden. Het gaat hier om wetenschap."
Over calculerende burgers en explosies
Later op de avond zegt Van Praag: "Het zijn met name de steden die armer worden. In Voorschoten heb je bijvoorbeeld geen armoede."
"Oh nee, daar zie je ons alleen minder, we verstoppen ons daar nog meer. Ik woon zelf in Voorschoten", zegt een vrouw in het publiek, "en daar val je juist uit de toon als je arm bent. Je weet niet waarover je praat, man."
"Goed, er mogen ook in die kleine steden enige armen zijn, maar het gaat om de concentraties, die vormen het probleem."
"Ja voor jullie," zegt een man in zaal woest wijzend naar de elitemeneren in het forum, "voor de rijken. Maar het gaat ons om de mensen."
"Ik heb het ook over mensen, maar ook over concentraties. En die maken het explosief."
"Voor jullie. Jullie zijn bang voor explosies. Bang dat we het straks bij jullie komen halen. Als jij als hoogleraar ontslagen wordt vang je nog 85% van je salaris en je mag 120.000 gulden bijverdienen!"
"We hebben in Nederland een netwerk opgebouwd vanuit solidariteit waardoor werklozen geld krijgen."
"Krijgen?", roept iemand, "Dat geld hebben we zelf verdiend."
"Ja, maar het systeem gaat aan zichzelf ten onder. De calculerende burger denkt niet meer in het belang van de samenleving."
"Sorry hoor, maar dat calculeren is toch iets typisch kapitalistisch. Dit systeem is toch gebaseerd op calculeren, en stimuleert toch egoïsme? Werkloze mensen zien dat de overgebleven baantjes rotzooi zijn. Ze berekenen dat ze er alleen maar slechter van worden, en blijven nog liever werkloos. Dán is calculeren opeens slecht."
"Vroeger was het een schande om een uitkering te ontvangen, nu een handigheidje. Mensen zijn zeer egoïstisch en staan voortdurend op hun rechten. Men wil geen werk aanvaarden als het niet precies naar de wens is. En we geven al zoveel geld uit aan uitkeringen. Maar wel in het weekeinde met drie kratten bier uit de supermarkt komen," aldus de "vooraanstaande statisticus" die deze stelling ongetwijfeld hard kan maken. Hij ligt vast elke zaterdagochtend voor de Edah op de loer, gewapend met zijn telraam.
"Ja, jullie drinken lekker wijn! En die soort banen die wij aangeboden krijgen zijn waardeloos. Slecht inkomen, slechte arbeidsomstandigheden en geen pensioenrechten." Waaraan Simons nog toevoegt: "U schuift de recessie af op de mensen met een uitkering."
Vrouw uit het publiek: "Ik heb nog nooit voor een microfoon gesproken, maar nu moet meneer Van Praag eens luisteren. Ik ben ziek van die hetze tegen de uitkeringsgerechtigden. De geesten worden rijp gemaakt voor de 880 gulden uitkering die we straks nog maar krijgen. Van der Zwan wil een miljard van ons afpikken terwijl tegelijkertijd het reiskostenforfait van de rijken met een miljard toeneemt. En dan worden we in banenpools gepropt zonder fatsoenlijke pensioenrechten en dergelijke." Iemand anders voegt daaraan nog toe: "En op de arbeidsmarkt ben je niet meer dan een stuk handelswaar, geen mens."
Van Praag: "We moeten allemaal wat inleveren. We worden bedreigd door de Derde Wereld met haar lage lonen. Wij produceren hier te duur. De rijke mensen willen best wat inleveren, maar dan moet wel iedereen dat doen."
De machtsvraag ontdoken
De machtsvraag die de organisatoren als slot opgesteld hadden "Er zijn genoeg economische alternatieven, maar de bestaande machtsverhoudingen verhinderen de invoering" wordt door voorzitter Walenkamp heel slim teruggebracht tot de vraag "tot wie moeten de armen zich richten?" Het publiek was daar van het begin af aan duidelijk over: "De rijken willen niets veranderen. Zeker de hoogleraren en politici niet. Anders was het allang gebeurd." Alle forumleden antwoordden iets in de trant van sterkere vakbonden die opkomen voor meer banen en verder dat we in Nederland samen de schouders eronder moeten zetten. Behalve mevrouw Simons. Zij zag niet in hoe betaald werk mensen zou redden. "Het merendeel van de armen is vrouw. Dat heeft met machtsverhoudingen te maken. Maar dan met andere dan die van werkgever/werknemer. Het is niet zozeer het economisch systeem dat verantwoordelijk is voor armoede. Er zijn immers geen economische 'wetten'; het kapitalisme is geen natuurverschijnsel. Het gaat om machtsverhoudingen in het seksistische en racistische systeem van Nederland. Daar maakt de economie handig gebruik van." Daar kunnen de zes "deskundige" salarisgerechtigde mannen het mee doen. Na afloop krijgen de forumleden een fles wijn aangeboden. Vanuit het publiek klinkt het schamper: "Waar blijven de kratjes bier voor ons? Wij hebben toch ook mee gediscussieerd?" Meer cynisch dan grappig voegt iemand daaraan toe: "Ach, het is morgen weekeinde. We halen zelf wel even drie kratten."
Op 19 november wordt de discussie nog eens overgedaan. Dan zijn er politici in plaats van "deskundigen". Ik ben in ieder geval weer van de partij. Zoveel strijdbaarheid kom je niet vaak tegen.
(1) Meer over de organisatoren, de Taakgroep Arbeid van de Leidse Raad van kerken en de Werkgroep Armoede Dichtbij van de Leidse Studenten Ekklesia, kon je lezen in de vorige Peueraar in het interview "Brengt onze economie armoede?"