Liberalisme: de zoveelste machtsideologie

“De partij-ideoloog Patrick van Schie (VVD). ‘Conservatief? Dat herken ik niet’”, aldus de titel van een interview met de “klassieke liberaal” in De Groene Amsterdammer op 9 september. VVD-ideoloog Patrick van Schie laat in zijn onsamenhangende, autoritaire betoog precies zien wat liberalisme is. Mooie woorden om te rechtvaardigen wat de VVD toch al wou doen. Ik wil kijken hoe.

Om te beginnen, hoe herken je een machtsideologie? Een machtsideologie is een gedachtestroming die dient als een rechtvaardiging voor alles wat een machtige groep (in dit geval de VVD) toch al wou doen. Het zijn principes die voor die groep altijd voordelig uitgelegd worden.

Dit verschilt met een “echte” ideologie. Een ware ideologie is een geheel aan principes dat gelijk blijft, ongeacht wie er aan de macht is. In een ware ideologie zijn de principes niet flexibel.

Die twee kunnen naast elkaar bestaan. Voor veel mensen is en was communisme een ware ideologie. Echter, voor iemand als Nicolae Ceaușescu was communisme een machtsideologie, waarvan de conclusie altijd was dat hij gelijk had.

Hoe laat dit stuk van De Groene zien dat liberalisme een machtsideologie is? Vooral door de mentale gymnastiek die Patrick van Schie laat zien. Hij begint met een uiteenzetting over zijn beeld van liberalisme: individuele vrijheid, schadebeginsel, ontplooiing, open debat…

Maar hij vliegt vervolgens onmiddellijk uit de bocht als hij wordt gevraagd wie een gevaar is voor het open debat. Dan noemt hij de ‘woke-beweging’, de rechtse benaming voor een beweging voor sociale rechtvaardigheid. Die term is overgewaaid uit Amerika, de beweging zeker niet.

Wat volgt is een onnavolgbare ratel waarin allerlei zaken door elkaar lopen, van veilige ruimtes (safe spaces) tot organisaties die anderen strafrechtelijk zouden vervolgen (iets dat organisaties niet kunnen, dat kan alleen het OM). Het is een bijeenraapsel van losse grieven.

“Als je het daar niet mee eens bent, ga je in debat of je negeert ze”, zegt hij over vrije meningsuiting. Maar later in het stuk trekt hij van leer tegen Extinction Rebellion en pro-Palestijnse groepen. “Demonstreren” is geen vrije meningsuiting, vind hij.

Opeens is Van Schie van mening dat de overheid nodig is om ieders vrijheden te bewaken, om te voorkomen dat degenen die het brutaalst zijn de vrijheden van anderen beperken. Dat is compleet het tegenovergestelde van wat hij eerst beweerde, of wat hij zei over klimaatverandering.

Want daarin wil hij juist een kleine overheid zonder veel klimaatactie. Dan is hij opeens heel principieel, en vind hij de overheid “te aanwezig”. Ook al is bescherming van klimaat en milieu een van de punten waar een overheid juist de rechten van anderen zou kunnen beschermen.

Die kleine overheid is dan weer helemaal weg als het gaat om defensie. Daar moet juist veel geld naar gepompt worden om Nederland te beschermen tegen “dictatoriale regimes” (lees: regimes waar je niet mag demonstreren). Dat is dan weer wel belangrijk.

Wat voor regimes zijn dat dan? Rusland, China, Iran, maar niet de Verenigde Staten. Wat Trump allemaal uitspookt kan blijkbaar grotendeels prima door de beugel. Nee, het grote gevaar is volgens Van Schie het communisme van Jeremy Corbyn, een “vijand van de democratie”.

Wie is in Nederland een gevaar voor de democratie? Niet Wilders, maar vooral GroenLinks, die geweld voorstaan om hun zin door te drijven. Van Schie hoort namelijk “geen afkeurende woorden” uit “die hoek”. Op het congres was er ook activisme!

Dat is anders dan de boerenprotesten. Die hebben wel eens een wegje bezet, maar daar moet je volgens Van Schie niet te zwaar aan tillen. Deuren rammen, doodsbedreigingen, daar heeft hij het niet over. Het is vooral erg als GroenLinks het doet.

Dit toont ook aan wat een belangrijk onderdeel is van een machtsideologie: persoonlijke ervaring. Bijvoorbeeld in dit stuk: omdat hij de argumenten van Bolkestein “niet paraat” heeft, hoeft Van Schie niet in te gaan over het conservatisme van de VVD.

Het standpunt van Bolkestein is natuurlijk makkelijk terug te vinden, dus de bewering van Van Schie dat de VVD geen conservatieve inborst had en heeft is bizar. Maar een machtsideologie gaat niet over feiten, maar over machtsgebruik goedpraten.

Dit alles is natuurlijk hypocriet, maar het is meer dan dat. Het is strategische hypocrisie. Waarom is Van Schie tegen XR maar voor de boeren? XR zijn tegenstanders, de boeren zijn bondgenoten. Zo eenvoudig is het.

Waarom wil hij een grote staat als het gaat om ‘defensie’ en een kleine overheid als het gaat om sociale zekerheid? Sociale zekerheid maakt mensen minder precair, en precariteit maakt mensen vatbaar voor uitbuiting. Terwijl: wapenkoop is een subsidie voor de wapenindustrie.

En vrije meningsuiting? Die is er voor racisten en fascisten waarmee de VVD een coalitie wil smeden. Niet voor mensen die willen vechten tegen de onderdrukking die kapitalisme veroorzaakt. Dat is wat het liberalisme van de VVD is: opportunisme.

Dat zie je ook in de afsluiting van het stuk: GroenLinks-PvdA staan “haaks” op liberalisme (terwijl het feitelijk liberale partijen zijn), en D66 is zelfs collectivistisch (lees: communistisch). Qua niveau is het van de pot gerukt.

Maar dat is juist de kracht van Van Schie. Dat zijn betoog het niveau van een boze Facebook-post niet overstijgt, is omdat het VVD-liberalisme daarvoor gesmeed is. Het is een collectie aan diep klinkende maar betekenisloze onzin bedoeld om te blijven discussiëren.

“Maar”, hoor ik de lezer zeggen, “dit is toch geen écht liberalisme? De VVD doet alsóf ze liberaal zijn” Dat denk ik zelf niet. De VVD is wel écht liberaal, want liberalisme is vanaf het begin al een pragmatische machtsideologie geweest.

Vanaf het eerste moment dat liberalen aan de macht kwamen in Nederland werden ze gekenmerkt door hypocrisie. Die vrijheid die ze zo heilig vonden bestond niet voor tot slaaf gemaakten en voor de gekoloniseerde gebieden.

En waar liberale denkers eerst nog fel gekant waren tegen huisbazen en huuropbrengsten, werden verhuurders en vastgoedbezitters uiteindelijk de grote achterban voor de liberalen. Die liberalen lieten dit principe dus al heel snel varen.

En nu de rechtsstaat ook in de weg staat van uitgebreide macht voor bazen en grootgrondbezitters valt die ook op het liberale hakblok. Voor de moderne liberaal betekent de rechtsstaat dat zo veel mogelijk mensen berecht en veroordeeld moeten worden.

Het heeft dus niet zo veel zin om te zeggen dat de VVD is “overgenomen” door een “niet-liberale vleugel”. Dilan Yeşilgöz en Patrick van Schie zijn even liberaal als Thorbecke, Rutte en Bolkestein. Ze zijn alleen een geëvolueerde versie.

Dat de liberalen nu alle pretentie van rechtsstaat, vrijheid en democratie loslaten zegt meer iets over de staat van de parlementaire politiek en de ontwikkeling van het kapitalisme. Een kapitalisme dat mensenrechten steeds meer als een horde is gaan zien.

En de les die iedereen hieruit kan leren is dat we altijd kritisch moeten kijken naar de ideologie die we zelf aanhangen. Is het écht een ideologie? Of zijn we gewoon onze eigen macht en invloed aan het rechtvaardigen?

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op X.)