Tilburgs experiment: van vals vertrouwen en lucht kan een mens niet leven

In september sprak de gemeente Tilburg met Jetta Klijnsma om toestemming en steun te verkrijgen voor een lokaal “vertrouwensexperiment” dat men wil uitvoeren op bijstandsgerechtigden. Ook Groningen, Utrecht en Wageningen schoven aan, want die gemeenten willen eveneens experimenteren. De staatssecretaris droeg hen op om al hun proeven op elkaar af te stemmen. Eind oktober zouden ze dan verder gaan praten over eventuele wetswijzigingen die nodig zijn om deze experimenten ter bevordering van de sloop van de sociale zekerheid van start te kunnen laten gaan.

De laatste jaren wint het idee van een “basisinkomen” snel aan populariteit. Er komen steeds meer plannen voor experimenten daarmee. Een belangrijke gangmaker is GroenLinks, en ook D66 draagt zulke experimenten een warm hart toe. In diverse steden worden er momenteel al proeven gedaan, met bijstandsgerechtigden als proefkonijnen. In Tilburg is er zo een “denktank vertrouwensexperiment” opgericht. Die wil een groep bijstandsgerechtigden voor een bepaalde periode minder regeltjes opleggen. Zo zou bijvoorbeeld tijdelijk de sollicitatieplicht kunnen vervallen. Ook zouden de bijstandsgerechtigden geld mogen verdienen naast hun uitkering, dat ze dan gedurende het experiment mogen houden. Met de proef zegt de gemeente bijstandsgerechtigden “vertrouwen” te willen schenken, en na te willen gaan hoe “actief” de baanlozen uit zichzelf worden, bijvoorbeeld als vrijwilliger of mantelzorger. En men wil natuurlijk nagaan hoeveel geld het de gemeente Tilburg en de bazen kan opleveren als de mensen geld “mogen” verdienen bovenop hun uitkering. Voor bijstandsgerechtigden die niet deelnemen aan het experiment, blijft het bijstandsregime overigens zoals het nu is.

Aan het Tilburgse experiment is een lange lijst met namen verbonden die moet imponeren, en moet suggereren dat het maatschappelijk breed wordt gedragen. En dat we de gemeente en de plannen kunnen vertrouwen. Maar juist die namenlijst rechtvaardigt een zeer terecht wantrouwen. We lichten er een paar uit.

Uitkeringen laag houden

De initiatiefnemer van het experiment is Ralf Embrechts, directeur-manager van de Maatschappelijke Ontwikkelings Maatschappij Tilburg (MOM). Eerder was hij “programmamanager Armoede bij de gemeente Tilburg” waar hij naar eigen zeggen “goede plannen” maakte “om armoede te vermijden en te bestrijden”.

Embrechts haalde eerder al het nieuws met zijn voorstel voor experimenten met een “vertrouwensinkomen”. Dat begrip gebruikte hij als een synoniem voor “basisinkomen”, wat in zijn ogen dan weer een soort uitkering zou zijn. “Hier hoeft niets tegenover te staan. De wijkmakelaar verwacht dat door armoedige gezinnen te helpen er meer solidariteit in de samenleving komt. Als je die uitkering onvoorwaardelijk maakt, is er minder armoede en dus ook minder stress in de wijk”, aldus Embrechts. Op de website van de gemeente Tilburg poneert Embrechts nog zo’n stelling: “Als je mensen bestaanszekerheid biedt en vertrouwen schenkt, denk ik dat mensen op een andere manier op pad gaan en hun leven inrichten, zeker de mensen die moeten rondkomen van een uitkering.” Dat hij armoede wil oplossen zonder de uitkeringen te verhogen, is opmerkelijk. Via lage uitkeringen wordt immers moedwillig armoede in stand gehouden en mede daardoor belanden bijstandsgerechtigden in “de armoedeval”. Hij neemt niet de moeite om uit te leggen waarom hij niet simpelweg pleit voor verhoging van de uitkeringen.

Lage lonen

Ton Wilthagen is hoogleraar Arbeidsmarkt aan de Tilburg University en heeft ook een stoel in de denktank. Hij is de “godfather” van de starters– en meesterbeurs. Dat zijn “beurzen” waarmee jonge en oudere baanlozen gedurende langere tijd onder- of onbetaald ergens aan de slag kunnen gaan in de hoop er een echte betaalde baan aan over te houden. Wilthagen is expert op het gebied van de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Hij toont over het algemeen weinig begrip voor het gebrek aan bestaanszekerheid van de mensen die van hem steeds maar flexibeler moeten worden. “Arbeid is gewoon te duur. Meer uren voor minder geld is onontkoombaar. Maar dat is draaglijk als we nieuwe markten creëren, van bedrijven, instellingen en burgers samen.” Hij is ook een van de initiatiefnemers van de “reshoringtool”. Reshoren is simpel gezegd het terughalen van arbeid uit lage lonen-landen, naar bijvoorbeeld Tilburg. Daarbij gaat het vaak om banen op laag geschoold niveau met erg lage lonen. De gemeente wil dat Tilburgers “met een afstand tot de arbeidsmarkt” die banen gaan invullen (pdf: pag. 58).

Het huidige “vertrouwensexperiment” kende veel voorgangers, fasen en namen. Aan het allereerste begin zei de hoogleraar dat “de proef een opmaat zou kunnen zijn naar een meer flexibele bijstand, waarbij uitkeringsgerechtigden voor bijvoorbeeld vijftig procent in de bijstand zitten, en de rest van hun inkomen zelf verdienen.” Hij toont zich een voorstander van het strippen van arbeidsvoorwaarden, van lage lonen voor laag opgeleide mensen en nog lagere bijstandsuitkeringen. “Ik wens iedereen een fantastisch loon, maar dat is niet haalbaar”, meent de vast en zeker dik betaalde hoogleraar.

Welzijn van de bazen

Vanzelfsprekend heeft CDA-wethouder Erik de Ridder zich als verantwoordelijk en bezuinigend politicus achter het “vertrouwensexperiment” geschaard. Hij doet dat namens zijn college van D66, CDA, GroenLinks en, jawel, de SP. In zijn portefeuille zitten onder meer dienstverlening, financiën, economie, werkgelegenheid en arbeidsmarkt en werk en inkomen. Zonder zijn medewerking zou er vanzelfsprekend geen experiment kunnen plaatsvinden en zou er geen luisterend oor zijn gevonden bij Klijnsma.

De Ridder doet er alles aan om de plaatselijke industrie en bazen te behagen en te behouden. “Het terughalen van arbeid naar Tilburg is goed voor de werkgelegenheid in onze stad en in de gemeenten om ons heen,” zo vertelde hij trots bij de lancering van de Reshoringtool. Dat onder het beleid van zijn college baanlozen moedwillig kort worden gehouden, moeten dwangarbeiden en een verplichte tegenprestatie moeten leveren, is overduidelijk van ondergeschikt belang. Ze moeten zich schikken naar de behoeften van werkgevers aan goedkope arbeidskrachten. En ze moeten zich vrijwillig laten bestuderen als proefkonijn bij het “vertrouwensexperiment”. Immers, het welzijn van bazen gaat voor het welzijn van de 12.514 (11,9 procent van alle Tilburgers) baanloze en onderbetaald werkende Tilburgse minima.

Gon Mevis is directeur-bestuurder van de stichting ContourdeTwern, bestuurslid van de MOM en voormalig GroenLinks-wethouder. Het lijkt erop dat ook hij in de denktank zit. Zijn stichting kreeg 4.770.377 euro subsidie toegekend (pdf pag. 7), onder andere om bijstandsgerechtigden verplicht vrijwilligerswerk te laten doen. Op papier zijn er zo’n negenhonderd openstaande reguliere vrijwilligersvacatures bij ContourdeTwern en de stichting lijkt zonder tegenstribbelen mee te gaan in de onzalige “activering” van baanlozen. Begrijpelijk, want zonder “activering” geen gemeentelijke subsidie. Het blijft echter onduidelijk of er intern bij de vrijwilligersorganisatie onvrede leeft over het opleggen van verplicht “vrijwilligerswerk” oftewel dwangarbeid.

Vertegenwoordigers

Er zijn ook “vertegenwoordigers van ervaringsdeskundigen” bij de denktank betrokken. Met “ervaringsdeskundigen” doelt men kennelijk op bijstandsgerechtigden, en die zouden dan weer heuse “vertegenwoordigers” hebben, zoals in de Sociale Raad Tilburg. Die raad vervangt onder andere de WMO-adviesraad en de Klantenraad Werk en Bijstand. De ervaring leert dat, zelfs al mocht zo’n raad daadwerkelijk bijstandsgerechtigden willen gaan vertegenwoordigen, men toch altijd slechts voor spek en bonen mee mag doen, en dat komt door een structureel gebrek aan macht. Maar de raad lijkt momenteel geen enkele poging in die richting te doen, en is dus zeker geen activistische strijdmakker van uitkeringsgerechtigden.

In de denktank mag ook stichting De Vonk meedoen, een instelling voor katholiek maatschappelijk activeringswerk. Ook De Vonk cultiveert armoede: zo doet men bijvoorbeeld aan “armoedebestrijding” via “SchuldenVrijMaatje”. Via dat project krijgen mensen die uit de schuldhulpverlening zijn geraakt een maatje die “helpt’ bij het daarna schuldenvrij blijven. Het project zorgt er dan misschien wel voor dat mensen geen schulden aangaan die ze niet kunnen afbetalen. Maar het bestrijdt slechts de gevolgen van armoede, legt de schuld en verantwoordelijkheid bij het individu en pakt niet de eigenlijke oorzaak aan: de te lage lonen en uitkeringen, die net genoeg zijn om te overleven, maar onvoldoende om noodzakelijke uitgaven op te vangen. SchuldenVrijMaatje leert mensen feitelijk hoe te leven in armoede en daar genoegen mee te nemen. In die zin is De Vonk eerder een pacificerende dan een strijdlustige bondgenoot van arme mensen.

Feniks is het stedelijk centrum voor emancipatie in Tilburg. Het heeft tot doel “het bevorderen van de maatschappelijke positie van alle vrouwen: van jong tot oud, met verschillende achtergronden en leefstijlen”. Feniks coacht vrouwen op weg naar een baan, maar heeft zich daarbij nog niet expliciet uitgesproken tegen dwangarbeid en de verplichte tegenprestatie. De vraag is dus gerechtigd of Feniks nu werkt in het belang van de vrouwen of dat van hun toekomstige bazen.

Ervaringsdeskundigen

Op het namenlijstje staat ook Sagenn, het zoveelste bedrijfje dat zichzelf verrijkt via de baanlozenindustrie. “Met onze positieve mensbenadering, energieke aanpak en krachtige oplossingen in coaching, training, arbeidsbemiddeling en onderwijs werken wij elke dag aan de versterking van de kracht, de talenten en de toekomst van mensen”, zo roept men. Het is duidelijk wie Sagenn wil vertegenwoordigen in de denktank: alleen zichzelf.

En last but not least zijn daar de echte ervaringsdeskundigen, de mensen die een bijstandsuitkering hebben of hadden en mee mogen doen in de denktank. Paula Anguita, eindredacteur van de website tilburgers.nl, kwam naar buiten met een open brief aan Klijnsma. In een interview stelt ze: “De sociale dienst wantrouwt ons, en wij wantrouwen de sociale dienst. Maar die ambtenaren kunnen er ook niets aan doen.” Haar collega, hoofdredacteur Roland Samuels, zit eveneens in de denktank. Ook hij benadrukt de menselijkheid van uitvoerende ambtenaren: “Er zijn heel wat ambtenaren bij de sociale dienst die zich schamen.” Beide ervaringsdeskundigen rekenen wethouders en ambtenaren niets aan, want, zo zegt Samuels, “zodra een wethouder dreigt iets te gaan doen wat niet in lijn is met de Participatiewet, hangt de staatssecretaris aan de lijn”. Waarop Anguita het “vertrouwensexperiment”-frame sluit met: “Daar hebben de gemeenten last van. Niet ambtenaren zijn onze vijand, het is die Participatiewet.” Gevalletje Stockholmsyndroom?

Tot zover een aantal van de ‘imponerende’ denktankers.

Opvallend is dat er geen openlijke deelname is van bijvoorbeeld jongeren, LGBT-, Turkse, zwarte en andere minderheden, of hun “vertegenwoordigers”. Ook vakbonden en de meer progressief alternatieve organisaties, zoals bijvoorbeeld Georganiseerde Weldaad, ontbreken op de lijst. Willen die niet meedoen of zijn ze domweg niet benaderd? Goed beschouwd is de denktank vooral een goed bemiddelde witte mannenclub, en we kunnen het experiment dan ook met de beste wil van de wereld niet als “maatschappelijk breed gedragen” zien.

Wederkerigheid

Wat is het experiment dan wel? Vooral een aanzet tot verdere afbraak van het sociale zekerheidstelsel, tot het nog verder afschuiven van de bezuinigingen op uitkeringsgerechtigden en andere armen. Die moeten de bezuinigingen zelf gaan opvangen door banen te creëren en zo de gemeentekas te ontlasten en te spekken. Immers, iedereen die uit de bijstand “stroomt”, is een kostenpost minder voor de gemeente. Het hebben van een baan, economisch weer rendabel zijn, of minimaal nuttig zijn voor de gemeente, dat zijn de achterliggende uitgangspunten van het experiment.

De christelijke wethouder De Ridder schermt graag met de term “wederkerigheid”. Hij wil mensen niet pushen tot het doen van dwangarbeid in oranje hesjes, zo roept hij. Maar hij wil wel dat mensen zich “wederkerig” opstellen. Daarbij is echter volgens hem geen sprake van “voor wat hoort wat”. Nee? In de “wederkerige” wereld van De Ridder heeft de gemeente alle macht ten opzichte van de uitkeringsgerechtigde. Ambtenaren kunnen een uitkering stopzetten, mensen aan de dwangarbeid zetten, boetes opleggen, mensen uit hun huis laten gooien en zorg ontzeggen. Voedselbank Tilburg zegt immers: geen pakket zonder traject. Werk je niet mee? Jammer, maar dan geen eten in je buik! En dan moeten bijstandgerechtigden nu ineens vertrouwen hebben in deze broodgever?

De gemeente zou in het experiment iets geven: “vertrouwen”, maar degenen die dat mogen ontvangen, moeten daar wel “iets” tegenover stellen. Een dienst wederkeren. De gemeente “geeft” minder regeltjes, waarna de bijstandsgerechtigde moet gaan arbeiden, een eigen baan moet gaan maken of zich minimaal nuttig moet gaan maken in de Tilburgse samenleving, bijvoorbeeld in een van de vele vrijwilligersvacatures. Maar stelt de bijstandsgerechtigde zich niet of onvoldoende “wederkerig” op, wat gebeurt er dan met dat “vertrouwen”? Zullen degenen die deze lege valse gunst beschamen, straks te maken krijgen met de reguliere disciplinering? De controle, het strafregime, het boetebeleid en de te lage uitkeringen? Want die disciplinering blijft overeind.

Top-down

Het Tilburgs “vertrouwensexperiment” is een topdown idee en organisatie, opgesteld vanuit ongelijkwaardige machtsverhoudingen. Bijstandsgerechtigden moeten buigen en zich nog steeds onbetaald maatschappelijk nuttig opstellen of onderbetaald gaan arbeiden als ze meer willen dan slechts overleven. Het bijstandsregime in Tilburg blijft gehandhaafd en de enige partijen die van dit experiment gaan profiteren zijn de bobo´s en bazen. We zouden wel gek zijn om wethouder De Ridder, zijn denktankers en hun experiment te vertrouwen.

Puk Pent
Bart de Baan