De relschoppers zijn geen anarchisten. Een groter verschil is niet denkbaar….
Er schijnt wat verwarring te zijn over de betekenis van “anarchisme”, zeker nu in de pers die term lukraak gebruikt wordt in verwijzing naar de rellen van gisteren. Waar komt die verwarring vandaan? En hoe kom je meer te weten over wat anarchisme dan wél betekent?
Allereerst goed om te benadrukken: de mensen die gisteren zijn gaan rellen in Amsterdam en Eindhoven hebben met anarchisme in de verste verte niks te maken. Degenen onder hen met expliciet ideologische motivaties waren veelal extreem-rechts of ronduit fascistisch.
Inhoudelijk is er geen groter verschil denkbaar. Anarchisten staan in de regel afwijzend tegenover zo’n beetje alles dat extreem-rechts bepleit: nationalisme en de (natie-)staat, (verheerlijking van) imperialisme of kolonialisme, het patriarchaat/seksisme, racisme, validisme.
Inhoudelijk is “anarchisme” een ongelooflijk diverse politieke beweging (als je het überhaupt al zo wil noemen). Het omvat zowel revolutionaire als pacifistische; individualistische als communistische; religieuze als atheïstische; humanistische als post-moderne stromingen.
Wat die allemaal met elkaar gemeen hebben, is dat ze kritisch staan ten opzichte van iedere vorm van hiërarchie, dominantie en ongelijkheid. Anarchisten zijn daarom ook anti-kapitalistisch (al hebben ze soms uiteenlopende ideeën over hoe de economie dán georganiseerd zou moeten worden).
Waarom gebruiken pers en politici dan juist deze term in verwijzing naar extreem-rechtse hooligans? Het snelste (en niet geheel onjuiste) antwoord is: omdat veel politici en journalisten intellectueel lui zijn. Maar er is ook een meer historische duiding mogelijk.
Namelijk: “anarchist” was altijd al een pejoratieve term, die sinds de zestiende/zeventiende eeuw wordt gebruikt in referentie naar (vooronderstelde) relschoppers en onruststokers. In 1840 omarmde P.J. Proudhon voor het eerst dit scheldwoord als geuzennaam (vergelijkbaar met het hedendaagse “queer”).
Ergens dus wel verklaarbaar waarom gezagsdragers soms naar relschoppers verwijzen als “anarchisten”: 1. dat was ooit, heel lang geleden, hoe die term gebruikt werd, en 2. gezagsdragers hebben sowieso niet veel op met mensen die iedere vorm van gezag afwijzen. Naast het gegeven dat veel gezagsdragers dus intellectueel lui zijn.
Zoals iedere politieke stroming is ook het anarchisme verre van volmaakt. Sinds de negentiende eeuw heeft het zich moeten ontdoen van veel verkeerde ideeën (de eerder genoemde Proudhon, bijvoorbeeld, was ondanks zijn afkeer van hiërarchie een rabiate antisemiet en seksist).
Theoretisch heeft de stroming onvermijdelijk haar hiaten. Veel anarchistische analyses van “de staat” zijn mijns inziens achterhaald in de eenentwintigste eeuw, net als sommige ideeën over politieke representatie en formele instituties. Maar: juist nu kunnen we er ook nog veel van leren.
Ten eerste was het anarchisme “intersectioneel” avant la lettre. In tegenstelling tot veel marxisten waren de meeste anarchisten al sinds de negentiende eeuw terughoudend om ongelijkheid of onderdrukking te herleiden tot één structurele oorzaak of machtsdynamiek.
Daarmee biedt het zowel theoretisch als praktisch een perspectief om de veelheid aan vormen van dominantie en uitbuiting in onze samenleving (zoals racisme, seksisme, en kapitalisme) te onderscheiden én in hun samenhang te begrijpen.
Ten tweede: juist in een tijd waarin de overheid haar burgers vooral lijkt te wantrouwen, en veel mensen zich ongehoord of in de steek gelaten voelen, biedt anarchisme een fris en kritisch perspectief op (de legitimiteit van) de staat en het gezag, en de toekomst van democratie.
En ten derde: in deze tijd van veelvoudige crises (de klimaatcatastrofe, een pandemie, groeiende economische ongelijkheid) hebben we nieuwe perspectieven nodig op een samenleving voorbij het kapitalisme.
Het anarchisme biedt zeker niet alle antwoorden op hoe zo’n samenleving er uit zou moeten zien (gelukkig niet – wie/wat wel?), maar stelt vaak wel goede vragen, die het verdienen vandaag gesteld te worden.
Is je interesse gewekt? Hier dan een lijstje van goede bronnen over (de geschiedenis van) anarchisme. Het lijstje is verre van uitputtend, alleen een beginnetje voor wie meer wil weten/lezen (sommige van deze titels zijn ook in het Nederlands vertaald.)
Allereerst de meest complete (soms óvercomplete) overzichtsstudie van Peter Marshall, “Demanding the Impossible”. Van de Tao tot de Stoa en van Proudhon tot Tolstoj tot de situationisten: dit is eigenlijk een geschiedenis van anti-autoritarisme in de brede zin van het woord.
Dan: een mooie recente inleiding van Ruth Kinna, een van de beste hedendaagse historici van het anarchisme. Ze schreef ook eerder een “Beginners Guide” over het thema. Voordeel van Kinna’s boeken is dat ze vaak niet chronologisch zijn opgezet, maar systematisch of thematisch.
Over de ontstaansgeschiedenis van het anarchisme als separate stroming, in verhouding tot de arbeidersbeweging van de eind negentiende eeuw (en natuurlijk het marxisme): “We do not fear anarchy – We invoke it!” van Robert Graham.
Misschien minder algemeen inleidend dan veel andere bronnen (en er zijn natuurlijk tal van memoires en (auto)biografieën van belangrijke anarchisten), maar deze hoort er bij: “My life” van Emma Goldman – niet alleen een anarchistische, maar ook een feministische klassieker.
Goede inleiding in vooral hedendaagse anarchistische stromingen en bewegingen in theorie én praktijk: Uri Gordon’s “Anarchy alive!” (wellicht wel toe aan een update).
Voor wie meer geïnteresseerd is in de Nederlandse context en geschiedenis schreef Thom Holterman een paar jaar terug een mooi boekje over “Anarchisme in de Lage Landen”. Zie ook onder andere Jan Willem Stutje’s biografie van Domela Nieuwenhuis, en het werk van Dennis Bos.
Eén klassieker die anarchisme niet zozeer benadert als ideologische stroming, maar als reëel bestaande politieke praktijk, is “Anarchy in Action” van Colin Ward. Hij schreef ook een korte inleiding op anarchisme die is heruitgegeven als Oxford UP “Very Short Introduction”.
Voor een zeer toegankelijke inleiding op anarchistische ethiek zie Matthew Wilson’s “Rules Without Rulers”. Check in hetzelfde genre (moraalfilosofie/ethiek) ook het werk van Benjamin Franks.
Wat mij betreft wordt het meest interessante werk over anarchisme momenteel niet per se geschreven door filosofen of politiek theoretici, maar vooral door sociaal wetenschappers (antropologen en geografen). Bijvoorbeeld de – helaas recent overleden – David Graeber en de sociaal geograaf Simon Springer.
Enfin, dit zijn allemaal inleidingen. Er is nog veel meer te lezen (en te onderzoeken en schrijven) over het thema, dit zijn verschillende mogelijke invalshoeken. Check ook eens het blog van de onvolprezen Peter Storm voor actuele duidingen vanuit anarchistisch perspectief.
Mathijs van de Sande
(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)
Is het niet wat kort door de bocht te stellen dat “Degenen onder hen met expliciet ideologische motivaties, […] veelal extreem-rechts of ronduit fascistisch” waren?
Kunnen we niet wat leren van de Gele Hesjes uit Frankrijk? Het nijgt hier naar distantieringspolitiek en van de zijlijn weer toekijken ipv werkelijk dingen proberen te duiden. Ook het politieke zuiverheidsdenken brengt hierbij niet zoveel. Natuurlijk waren hier weinig anarchisten bij betrokken, evenals weinig communisten, socialisten of enigszins andere linkse mensen. Want die zijn er in Nederland nauwelijks te vinden en hebben weinig praktijk. En als ze er al zijn, staat een deel ervan langs de zijlijn omdat de mensen die in opstand komen zich niet zo articuleren zoals zij dat zouden doen.
In die zin heb ik dan ook sterkte vraagtekens bij de zin van een dergelijk artikel… uitleggen wat anarchisme dan wel is; geen problemen mee. Maar die distantieringspolitiek, daartoe worden we door de media en de politiek constant toe uitgenodigd en moeten we ons echt niet mee inlaten. Het helpt ons geen stap verder om te begrijpen wat er werkelijk op de grond gebeurd en waarom. En daarnaast gooit de deur dicht voordat we het wel begrijpen.
Beste Tommy,
Hartelijk dank voor je reactie. Allereerst wil ik wel benadrukken dat dit oorspronkelijk een draadje op Twitter was, geen artikel, en zonder bovenstaande titel (die de redactie hier heeft toegevoegd). Het had in dat opzicht misschien ook net een ander publiek voor ogen (voor veel lezers van Doorbraak bevat bovenstaande waarschijnlijk ook weinig nieuws). Persoonlijk vind ik dat die titel een net iets andere toon zet dan het draadje zelf: het gaat er niet zozeer om me te distantiëren van ieder protest tegen de avondklok of een gebrek aan bestaanszekerheid in de huidige omstandigheden (in beide gevallen is de kritiek/woede m.i. terecht!), óók niet wanneer dit protest in rellen tot uiting komt (ik zal de laatste zijn om de rel als politiek/democratisch middel a priori te verwerpen).
Ook is het belangrijk op te merken dat de samenstelling van groepen “relschoppers” de laatste dagen steeds meer lijkt te verschillen en/of in zeer hoog tempo lijkt te veranderen: vorige week waren het wel degelijk met name mensen uit de hoek van (veelal expliciet extreemrechtse) samenzwerings-bewegingen die een zichtbare hoofdrol speelden in het protest. Ze werden daarbij ondersteund door mensen van o.a. Pegida, Voorpost, NVU, FvD, en andere nieuw-rechtse platforms of partijen, die ook zichtbaar aanwezig waren op de demonstraties en in de mobilisatie. Het was in verwijzing naar die mensen/demonstraties (zoals bijv. de laatste weken in Amsterdam en zondag in Eindhoven) dat men in de pers steeds vaker de term “anarchisten” bezigde, en in verwijzing naar die uitingen/duidingen dat ik dit draadje aanvankelijk heb geschreven (dus niet in respons op anti-lockdown/avondklok-rellen in het algemeen).
Ik vind het wel degelijk belangrijk om, waar het om die specifieke groepen/demonstraties gaat, de extreemrechtse signatuur van veel deelnemers te benoemen. Het is eenvoudigweg een feit dat de invloed van zowel parlementair als buitenparlementair extreemrechts (zowel op het niveau van partijen en organisaties als individuen) in de corona-skeptische beweging de laatste maanden significant is toegenomen. Tegelijkertijd is de rol van buitenparlementair links in deze kringen de laatste maanden vrijwel nihil geweest (niet in de laatste plaats omdat veel linksen misschien wel kritisch zijn op het overheidsbeleid, maar niet op de noodzaak van corona-beleid/de lockdown in het algemeen). In dat opzicht gaat de vergelijking met de Gilets Jaunes ook echt mank: waar die laatste beweging van meet af aan erg divers is geweest, en verschillende fracties op links en rechts van het begin gestreden hebben om de hegemonie over die beweging, heeft die veelzijdigheid en strijd binnen de corona-beweging nooit als zodanig bestaan. (Je kan buiten-parlementair links wellicht aanrekenen dat ze te weinig hebben gedaan om de ontevredenheid met het beleid te kanaliseren, en zich dus te snel hebben neergelegd bij de extreemrechtse signatuur van veel corona-kritische bewegingen. Dat is een terecht, maar ook een heel ander punt. Feit is dat het niet gebeurd is, en dat voor zover er fracties of groepen met een duidelijke ideologische signatuur actief zijn binnen die beweging, dit vooral extreemrechtse groepen zijn. Waarmee ik niet gezegd heb dat alle deelnemers bij die demonstraties extreemrechts zijn.)
Er is een andere, meer inhoudelijke/politieke reden om dit wel degelijk te willen benoemen: veel kameraden van kleur voelen zich, juist door de verspreiding en groei van extreemrechts samenzweringsdenken in de corona-beweging, momenteel sterk bedreigd. Het is ook deels uit precies deze hoek (niet alleen corona-ontkenners maar bijv. ook sommige groepen van zelfverklaard ‘a-politieke’, voetbalsupporters) dat activisten van kleur de laatste jaren steeds vaker fysiek zijn bedreigd (bijv. bij protesten en bijeenkomsten tegen zwarte Piet). Ik ben het er nadrukkelijk mee eens dat we ons altijd de vraag moeten stellen wat er “op de grond” gebeurt en ons niet moeten laten verleiden tot het reproduceren van simplistische tegenstellingen die media en politiek ons opdringen. Maar we moeten we ook uitkijken dat ál te veel begrip en tolerantie voor sommige ‘relschoppers’ ook betekent dat we de deur openhouden voor ontwikkelingen en ideeën die met name voor deze kameraden van kleur, erg bedreigend en gevaarlijk zijn. Een antiracistische beweging kan zich dat echt niet veroorloven, en op dat vlak is te weinig distantie minstens even schadelijk als het kritiekloos reproduceren van simplistische frames uit de media. Sterker: we moeten niet dezelfde fout maken die bijv. de SP soms maakt m.b.t. populistische partijen, door de extreemrechtse of racistische ondertoon van dit soort bewegingen en hun achterban te vergoeilijken of te bagatelliseren. Die ondertoon is er in veel gevallen gewoon, en die ís problematisch. En voor mensen van kleur in onze beweging is het gevaarlijk en terecht onacceptabel om daar onze ogen voor te sluiten.
‘Is het niet wat kort door de bocht te stellen dat “Degenen onder hen met expliciet ideologische motivaties, […] veelal extreem-rechts of ronduit fascistisch” waren?’ Ik denk niet dat dat OP ZICH te kort door de bocht is. Voor zover je politieke uitingen ziet in de rellen tot nu toe, zijn die veelal extreem-rechts. De observatie van Mathijs klopt. Tot nu toe, tenminste!
Maar het interessante is hier waarschijnlijk het grote aantal mensen ZONDER die expliciete ideologische motivaties. Die hebben natuurlijk wel opvattingen. Die maken ze niet kenbaar in boeken, pamfletten (of weblogartikelen;-) )
Mij valt daarin op dat vanaf zondagavond vooral de politie hun doelwit is, naast allerlei bedrijven. Mij valt ook op dat gericht geweld tegen migranten, of speciaal tegen migrantenwinkels of zo, ontbreekt (wat je bij extreem-rechtse dominantie wel zou verwachten). Mij valt op dat er al twee avonden rellen in de Schilderswijk worden gemeld, terwijl ik weinig hoor uit Duindorp (dat KAN media-framing zijn, trouwens). Mij valt ook op dat groepen die zich met grote agressie tegen KOZP plegen te richten – supportersclubs in Tilburg en Den Bosch bijvoorbeeld – zich nu keren tegen de ‘relschoppers’ ( een autoriteitenwoord, vandaar de aanhalingstekens). KOZP, ‘relschoppers, allemaal verstoorders van hun soort orde. Supportersgroepen horen bij de Partij van de Orde.
Dat wringt allemaal nogal met het beeld dat extreem-rechts in deze rellen domineert. Aanwezig zijn fascisten zeer zeker. En ja, dat is een probleem, een gevaar. Maar het maakt de rellen als geheel nog niet tot extreem rechts qua politiek. Dat schrijft Mathijs overigens ook niet.
Hoe zie ik de rellen? Mijn eerste, heel voorlopige indruk na de afgelopen dagen: extreem-rechts had op zondag overdag nog een soort van initiatief-rol. Net als in de afgelopen weken en maanden in veel van de coronaprotesten (en ja, QAnon etc is een vorm van extreem-rechts, en Viruswaanzin leunt daar zeer dicht tegenaan). Maar de opstandigheid is ook aan fascistengreep al in de loop van zondagavond verregaand ontsnapt. Dat maakt deze rellen wel degelijk interessant voor anarchisten om met meer dan gemiddelde belangstelling te volgen. Niet als extreem-rechts fenomeen, maar als een uitbraak van ongerichte opstandigheid die allerlei kanten op kan, en waar revolutionairen een soort verstandhouding mee zouden kunnen proberen te zoeken. Nee, dat is niet gemakkelijk. Temeer daar dit type rellen net zo snel weer verdwijnen als ze opkomen…
Waar we ons als anarchisten/ radicaal linkse mensen sowieso nuttig kunnen maken: glashelder de repressie, en de repressieve taal van autoriteiten en media van de hand wijzen. Aan waterkanonnen en traangas en massa-arrestaties horen we nooit te wennen. Aan burgemeesters die ‘relschoppers’ uitmaken voor ‘eencelligen’ evenmin. De Partij van de Orde in al haar gedaantes is sowieso onze vijand.
Ahoi Matthijs, ik ben het met je eens dat we de extreem-rechtse (of wat mij betreft ook rechtse) en racistische elementen in die beweging benoemen, bekritiseren en wat mij betreft ook bestrijden. Ik bedoel op geen enkele wijze dat dit soort tendensen uit opportunistische gronden moeten worden gedoogd of genegeerd. Wat ik wel denk, is dat die bestrijding door kritiek vanaf de zijlijn of het internet, niet heel effectief is. En dat wat er bij de Gilet Jaune gebeurt is, door vanuit de beweging deze tendensen te bestrijden, veel effectiever is en ook potentie heeft tot het bouwen van een bredere beweging die ook weer bruggen slaat naar de witte arbeidersklasse (waar nu constant enkel en alleen wordt geagiteerd door rechts/extreem-rechts).
In die zin is mijn punt dus ook meer dat, zoals je zelf ook opmerkt, buiten-parlementair links te weinig doet om de ontevredenheid met het beleid te kanaliseren, en zich te snel neerlegt bij de extreemrechtse signatuur van veel corona-kritische bewegingen. Dit soort politiek is vuil, het maakt dat je wordt geconfronteerd met de tegenstrijdigheden in deze samenleving en die met onze eigen opvattingen. Maar alleen door je daar actief in te mengen denk ik dat er ook iets veranderd.
Je zit naar mijn idee de verwarring/onkunde hierover ook duidelijk in de opmerkingen op bijv. een Indymedia. Die zijn bijna misantroop.
Desalniettemin is dit een rörige tijd en ik denk dat we ons niet kunnen terugtrekken en moeten wachten tot ‘de bui over trekt’ zoals sommige indirect lijken te bepleiten… Het (extreem)rechtse opportunisme in de politiek moet worden bestreden, de vinger moet op de zere plek worden gelegd wat betreft de toenemende staatscontrole en het klassenvraagstuk – ook in Nederland. Zoals ik laatst een video op YouTube zag van iemand die een korte analyse bood: ook deze rellen vonden weer niet plaats in de villawijken, dat heeft een reden.
Ik begrijp hier niets van. Bij wat voor “corona-kritische bewegingen” zou je dan actief willen worden? De enige rationele kritiek die je kunt toepassen op die bewegingen is volgens mij dat ze belachelijk zijn, omdat ze het bestaan van een dodelijk virus ontkennen. Het gaat een beetje in de richting van demonstreren tegen aardbevingen of vulkaanuitbarstingen, die dan het gevolg zouden zijn van het kapitalisme.
“De enige rationele kritiek die je kunt toepassen op die bewegingen is volgens mij dat ze belachelijk zijn, omdat ze het bestaan van een dodelijk virus ontkennen”. Dat geldt ivoor veel van de coronaprotesten tot en met zondagmiddag 24 januari in grote lijnen inderdaad, al lopen er op die protesten ook mensen rond die niet het virus ontkennen, maar wel boos zijn over veel van de maatregelen. Het geldt ook voor wat er vandaag weer in Amsterdam en Apeldoorn plaats vond, vermoed ik.
Maar het geldt niet zonder meer voor de rellen die zondagavond en maandag plaatsvonden. Daar zit een bredere woede onder. Een woede die alle kanten opvliegt, goede en slechte. Ik vind de vraag hoe we daar een verstandhouding mee zoeken, helemaal niet onzinnig. Een stuk minder onzinnig dan, ik noem maar wat, dat avondklokje.
Een aantal jaren geleden las ik een verhaal over het zogenaamde Sint-Nicolaasoproer van 1663, dat plaatsvond omdat de traditionele Sint-Nicolaasmarkt verboden werd door het calvinistische stadsbestuur, dat om religieuze redenen bezwaar had tegen het feest rond deze katholieke bisschop. Fans van Zwarte Piet haalden dit oproer aan als bewijs van de Hollandse verknochtheid aan dit eeuwenoude volksfeest en als argument om hier niets aan te veranderen. Dat deze vroegere markt een heel ander karakter had dan het tegenwoordige sinterklaasfeest en dat die hele Zwarte Piet destijds nog nergens te zien viel, mocht niet baten in de gratuite argumentatie. Ik twijfelde enigszins aan het verhaal en keek het nog eens na. Deze verboden Sint-Nicolaasmarkt viel precies midden in de laatste grote pestepidemie die Amsterdam gekend heeft, van 1663-1664, waarbij ongeveer tien procent van de Amsterdamse bevolking het loodje legde. Het stadsbestuur was inmiddels tot moderne inzichten gekomen over de besmettelijkheid van de pest en nam maatregelen, zoals het verbieden van grote publieke evenementen als jaarmarkten.
Misschien hebben de oproerlingen van die tijd ook wel gedacht dat hun markt verboden werd wegens calvinistische gevoeligheden, maar het lijkt waarschijnlijker dat dit een misverstand is.
De moraal: we hoeven niet te juichen bij iedere spontane opstand. Van het verzet tegen de avondklok en andere maatregelen ben ik ook niet onder de indruk. Heropening van de scholen, het openblijven van Schiphol en de geringe maatregelen om mensen tot thuiswerken te brengen lijken me reëlere actiedoelen.
@Sandra. Ik denk dat je gelijk hebt als het gaat om het deel ‘corona-ontkenning’. Ik zeg ook niet dat men in de corona-kritische beweging actief moet worden. Maar dat men zich moet engageren met linksradicale perspectieven wat betreft de bestrijding van de pandemie.
Natuurlijk is dat absurd. Maar de maatregelen die worden getroffen – zoals de steeds verdere inperking van de beweegruimte, het sociale contact etc. op straffe van boetes etc. dat is naar mijn mening weldegelijk iets dat te bekritiseren valt. Het staat juist een solidaire omgang en vanuit een positieve insteek op elkaar letten en voor elkaar zorgen in de weg en vervangt die voor een controleapparaat waarvan het maar de vraag is of alle ’tijdelijke’ maatregelen wel weer zo makkelijk afgebouwd worden. Over het algemeen geldt dat die nieuwe bevoegdheden best goed smaakten en dat men die graag verder zou hebben.
Ook worden de maatschappelijke gevolgen veel sterker gevoeld door de werkende klasse, wat ze tegenwoordig doodleuk ‘systeem relevante beroepen’ noemen.
Waarom horen we vanuit de linksradicale beweging niets over dat het pattentrecht op die vaccins moet worden opgeheven? Vrij en opensource, toegankelijk voor de hele wereld, zonder er munt uit te slaan. Om maar een voorbeeld te noemen.