Het kapitalisme: buiten adem door de ergste crisis ooit
Op dit moment verkeert het wereldwijde kapitalisme in een enorme crisis. Alle waarschuwingslampjes knipperen: er is een zeer aanzienlijke economische achteruitgang (stagnatie in de eurozone in het laatste kwartaal 2022 en het eerste kwartaal 2023) zonder enige vermindering van de uitstoot van broeikasgassen en andere ecologische schade; een ernstige klimaatcrisis; een enorme toename van overheids- en privéschulden; hoge inflatie en verlies van koopkracht voor de arbeidersklasse; toenemende baanonzekerheid; een explosieve toename van ongelijkheid door een kolossale groei van eigendom en inkomsten voor de rijkste één procent; een daling van de VN-welzijnsindex in veel landen, met name een verkorting van de levensverwachting, ook in het mondiale noorden; scherpere handelsoorlogen; een ernstige wereldvoedselcrisis; oorlogen in Europa, Soedan, de Hoorn van Afrika, in het oosten van Congo-Kinshasa en op het Arabisch schiereiland; aanvallen op fundamentele mensenrechten zoals het recht op abortus; een steeds beperkter en dodelijker migratiebeleid; en verkiezingssuccessen van extreem-rechts. De militaire sector is de enige tak van de economie die enorm groeit.
Het einde van de tunnel is nog niet in zicht. Het zal nog erger worden: verschillende speculatieve zeepbellen (waarbij prijzen van bijvoorbeeld huizen absurd stijgen, omdat kopers er op gokken dat ze nog wel verder zullen gaan stijgen) kunnen elk moment uiteenspatten, waardoor de economische situatie plotseling kan verslechteren. Er kunnen zich nog ernstiger oorlogsincidenten voordoen dan de huidige. Er is alle reden om aan te nemen dat de klimaat- en ecologische rampen zullen verergeren. De gezondheidscrises zijn nog niet voorbij, verre van dat. Regeringen en centrale banken nemen geen maatregelen die de mensheid een kans geven om uit de crisis te komen, integendeel. De concentratie van steeds meer aandelen in de handen van een steeds kleiner aantal rijke particulieren gaat door in de energiesector, bij mijnbouwbedrijven, supermarktketens, geneesmiddelenfirma’s en banken.
Wat zijn de oorzaken van deze langdurige crisis?
Het beleid van regeringen en hun centrale banken om massaal geld in de economie te pompen en de snelle toename van de schulden hebben voor nieuwe financiële zeepbellen gezorgd en bestaande doen groeien. Ondanks de enorme toename van rijkdom door de meest vermogende één procent, en ondanks de kolossale winsten van een reeks grote bedrijven, vooral in de voedings- en energiesector, “Big Pharma”, de scheepvaartindustrie en de wapenindustrie, zijn de winstcijfers in het algemeen niet hoog genoeg om het kapitaal in staat te stellen voldoende te investeren.
We mogen nooit uit het oog verliezen dat het er bij het kapitaal om gaat om zoveel mogelijk winst te maken. Wanneer het dat niet kan, concentreert het zich op speculatie. Dit is een van de problemen die eigen zijn aan het kapitalistische systeem. Afgezien van de grote bedrijven die buitengewone winsten maken door te profiteren van crises zoals pandemieën, energietekorten en oorlogen, heeft het grootste gedeelte van het bedrijfsleven te maken met dalende winsten en dalende productiviteit, ondanks een toename van de uitbuiting van de beroepsbevolking en een grotere baanonzekerheid.
Verder hebben coronamaatregelen in 2020-2021 (en in China zelfs tot en met 2022) geleid tot een breuk in de aanvoerlijnen. De halfgeleidersector, waarvan de productie geconcentreerd is in een klein aantal landen, heeft momenteel te kampen met productieproblemen en heeft moeite om aan de vraag te voldoen. De handels- en technologieoorlog tussen de Verenigde Staten en China verergert de moeilijkheden alleen maar. We zien Washington agressiever optreden om de economische en commerciële expansie van China te beperken. In de vastgoedsector overtreft het aanbod de vraag. Er is sprake van overinvestering in nieuwbouw in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en China. Vooral wat betreft commerciële gebouwen, zoals kantoren en bedrijfsruimten.
Het beleid van overheden en centrale banken om massaal geld beschikbaar te stellen heeft gezorgd voor nieuwe financiële zeepbellen op aandelen- en grondstoffenmarkten, bij cryptogeld, en in de huizensector van verschillende landen. Het besluit van regeringen en centrale banken in 2022 om de rente te verhogen om de inflatie te bestrijden leidt tot stagnatie in de economie, misschien zelfs tot een recessie, zonder dat het gaat lukken om de inflatie flink te verlagen. De financiële problemen die al geleid hebben tot het faillissement van verschillende cryptogeldbedrijven in 2022 en van vier grote banken in de Verenigde Staten en Europa in maart 2023 zouden wel eens opnieuw de kop op kunnen steken, waardoor nog meer banken omvallen of ernstige financiële ongelukken gebeuren op andere gebieden, zoals op de aandelenmarkten of in de vastgoedsector.
Is er sprake van een nieuwe schuldencrisis in het mondiale zuiden?
Een hele reeks landen in het mondiale zuiden wordt geplaagd door een nieuwe schuldencrisis, bijvoorbeeld in Azië (Sri Lanka, Pakistan, Bangladesh), in Afrika bezuiden de Sahara (Ghana, Zambia), in Noord-Afrika (Tunesië, Egypte), in het Nabije Oosten (Libanon), in Latijns-Amerika (Argentinië), en in de Caraïben (Puerto Rico, Cuba). Sommige van deze landen hebben hun aflossingen uitgesteld, zoals Sri Lanka al eerder deed, of gaan dit binnenkort doen. Verdere opschortingen van betalingen zijn waarschijnlijk. In het algemeen worden deze schuldencrises in het zuiden veroorzaakt door een serie externe schokken die het gevolg zijn van gebeurtenissen in het noorden:
1. We hadden de pandemie van het coronavirus, die begon in het noorden van de wereld (China, Europa, Noord-Amerika) en die zich daarna verspreidde naar het zuiden. De gevolgen van de pandemie zijn: een hogere overheidsschuld om de strijd tegen de pandemie te financieren en een vermindering van harde valuta voor de terugbetaling van de buitenlandse schulden. Dit laatste was grotendeels te wijten aan de abrupte daling van het toerisme van 2020 tot 2022, aangezien sommige landen daar sterk van afhankelijk zijn, zoals bijvoorbeeld Sri Lanka en Cuba.
2. Ook de oorlog als gevolg van de Russische invasie in Oekraïne had aanzienlijke gevolgen voor de schuldenlast van landen in het zuiden. De prijzen van graan en kunstmest schoten omhoog, terwijl een hele reeks landen in het zuiden importeurs van graan en kunstmest zijn geworden, omdat zij onder druk van de Wereldbank, het IMF en regeringen in het noorden overgestapt zijn van landbouw voor de eigen bevolking op landbouw voor export, zoals tropisch fruit, koffie, thee, katoen en soja voor veevoer. De oorlog in Oekraïne heeft ook een stijging van de brandstofprijzen veroorzaakt, wat een probleem is voor het grote aantal zuidelijke landen dat brandstof importeert. Voor landen als Egypte, Sri Lanka en Tunesië, die zowel graan als brandstof importeren, is de schuldensituatie werkelijk onhoudbaar geworden.
3. De derde grote externe schok wordt veroorzaakt door de klimaatverandering en de ecologische crisis. Dit geldt met name voor Pakistan, dat in 2022 het slachtoffer werd van catastrofale overstromingen.
4. Tenslotte zijn de kosten van nieuwe afspraken over de aflossing van bestaande schulden fors gestegen, door de eenzijdige beslissingen van de centrale bank van de Verenigde Staten (Federal Reserve), de Europese Centrale Bank en de Bank of England om de rentetarieven flink te verhogen. Landen in het zuiden die leenden tegen jaarlijkse rentetarieven van drie tot zes procent worden nu geconfronteerd met rentetarieven van negen tot vijftien procent. Dit is niet op te brengen voor deze landen.
Er wordt gezegd dat het IMF veranderd is. Maar dat is niet waar. Het beleid van het IMF is niet veranderd, net zomin als dat van de Wereldbank. Het is nog altijd even schadelijk. Omdat veel landen in het zuiden opnieuw een beroep moeten doen op leningen van het IMF, zijn hun regeringen verplicht een nog strenger neo-liberaal beleid voeren dat nog erger tegen de wensen van bevolking ingaat. Vandaar dat de tegentop in Marrakesh (Marokko) in oktober 2023 ter gelegenheid van de jaarlijkse Algemene Vergadering van het IMF en de Wereldbank zo belangrijk was.
Waarom is dit de ergste crisis sinds 1945?
Sinds 1945 is er nooit een crisis geweest van een dergelijke omvang en met zoveel facetten als de huidige crisis. De ecologische crisis en het klimaatprobleem zijn van een nooit eerder geziene omvang en zijn het product van twee eeuwen kapitalistische productie. In twee eeuwen tijd heeft deze productiewijze het leven op aarde diepgaand aangetast, en we hebben nu een kritiek punt bereikt. We kunnen hier de gezondheidscrisis aan toevoegen waar we net uit komen en die weer zou kunnen opleven. Deze heeft meer dan zeven miljoen doden veroorzaakt. De omvang ervan houdt ook verband met het kapitalistische systeem zelf. Laten we daaraan toevoegen dat, vergeleken met 1945, het nucleaire arsenaal is uitgebreid en dat het niveau van de internationale spanningen zou kunnen leiden tot een holocaust. Ook vanuit andere gezichtspunten is de kapitalistische crisis inderdaad de ernstigste sinds 1945. Kijk naar de economische ineenstorting, de wereldwijde opkomst van extreem-rechtse krachten en de trend naar meer autoritaire en gewelddadige regeringsvormen. De mensenrechten worden steeds vaker geschonden, vooral op het gebied van migratie en asielrecht. Geconfronteerd met deze feiten mogen we echter niet opgeven; we moeten onze inspanningen verdubbelen om een ware emanciperende revolutie teweeg te brengen.
Éric Toussaint
Éric Toussaint is historicus en politicoloog, woordvoerder van CADTM en lid van de wetenschappelijke raad van ATTAC. Het oorspronkelijke artikel “Deeper than ever, the crisis leaves capitalism out of breath” verscheen in juni 2023 op de website van CADTM. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit.
Verder lezen
– “Internationale voedselcrisis en voorstellen om die te overwinnen”. Een degelijk artikel van dezelfde auteur, Eric Toussaint, over de schrikbarende toename van honger, met name in het mondiale zuiden en over het bevorderen van kleinschalige boeren-landbouw als oplossing. Grenzeloos zorgde voor de Nederlandse vertaling.
– De website van CADTM, een organisatie die al tientallen jaren actie voert tegen de schuldenlast van landen in het mondiale zuiden en die zorgt voor gedegen, kritische informatie.