De invloed van propaganda en de rol van emoties (deel 1)

In 2017 werden in De Balie in Amsterdam debatten georganiseerd over propaganda bij verkiezingen. Dat was naar aanleiding van de Tweede Kamerverkiezingen van dat jaar. Ik heb die debatten bijgewoond. De dingen die daar toen werden gezegd, zijn nog steeds actueel. Er was een bijdrage van ene Victor Lamme, hersenwetenschapper, die uitlegde dat ratio bij de keuzes in de politiek maar een kleine rol speelt. Hij ging in op de gevoeligheid voor propaganda. Het gaat om emoties die je hersenen sturen. Hij vroeg zich af: wat is de invloed van propaganda op de hersenen? Emotie is belangrijk. De keuzes in de politiek worden geframed.

Lamme noemde het voorbeeld van een man die op een brug staat. Voor hem staat een dikke man. Onder de brug loopt een spoorlijn door. Aan de ene kant van de spoorlijn zijn zes mannen liggend op de rails bezig met werkzaamheden. In de verte komt een automatisch bestuurde trein zonder machinist aanrijden. Als jij nu die dikke man van de brug afduwt, dan wordt de trein geblokkeerd en worden de zes werkers gered. Je offert één man op, om er zes te redden. Aan het publiek in de zaal werd gevraagd of ze het zouden doen. Slechts enkelen staken de hand op. Iemand in de zaal zei: als je die man van de brug afduwt, dan ben je een moordenaar, je werkt actief mee aan zijn dood.

Volgende test. Je staat bij een wisselhandel. De trein komt aanrijden. Geautomatiseerd. Verderop zijn er twee sporen. Op het ene spoor zijn zes mensen aan het werk. Als je niets doet, dus de handel van de wissel niet overhaalt, dan worden de zes mensen doodgereden. Maar op het andere spoor werkt één persoon. Als je de handel overhaalt, dan rijdt de trein dat spoorgedeelte op en wordt er één persoon overreden en zes personen gered. Weer werd het publiek in de zaal gevraagd wat ze zouden doen. Zou je de handel overhalen? Bijna iedereen in de zaal stak de hand op. In het tweede geval was de beslissing afstandelijker. Hieruit blijkt dat je geen rationele keuze maakt, maar dat de verschillende emoties bij de twee voorbeelden de keuze bepalen.

Evenwicht

Bij de vraag welke emoties een rol spelen kun je zeggen dat je brein streeft naar een evenwicht van emoties. De eerste emotie die bij propaganda een rol speelt, is vertrouwen gekoppeld aan een mogelijke beloning, waarbij je er (financieel) op vooruit gaat.

Weer een test. Je hebt honderd euro. Naast je staat een man, en je weet: als ik die mijn honderd euro geef, dan maakt hij er door slim investeren driehonderd van. Zou je hem die honderd euro geven? Je hebt geen afspraken met hem dat je dan geld terugkrijgt. Maar het kan wel. De kans is aanwezig dat die man zegt: hier heb jij ook honderdvijfentwintig euro, maar je weet het niet zeker. Weer werd het publiek in de zaal gevraagd wat men zou doen. Zou je hem die honderd euro geven? Bijna iedereen stak de hand op. Ze zouden het doen. Het is een kwestie van vertrouwen in de goedheid van die man, gekoppeld aan eigenbelang. Daar hebben wij wat aan. Bij de vorige verkiezingen maakte Mark Rutte hiervan gebruik door iedereen duizend euro te beloven. Dat bevorderde het vertrouwen dat het met die man wel goed zou komen. Lamme noemde nog verschillende voorbeelden van politici die hiervan gebruik maken.

Fearmarketing

De tweede emotie is wat heet angst. De angsten bespelen. Dat wordt ook wel fearmarketing genoemd. Bijvoorbeeld als je een reclame ziet van een voordeelaanbieding. Wees er snel bij, want op = op. De Postcodeloterij doet ook aan fearmarketing. Stel, verdorie, dat de prijs valt in mijn postcodegebied, en ik doe niet mee, dan krijgen de buren veel geld en ik niets. Of neem een affiche van de Postcodeloterij dat werd opgehangen in abri’s in Amsterdam. We zien een winters tafereel met een gezellig huis en een trapgevel, huiselijke gezelligheid, sneeuw in de straten, kerstmis met cadeaus en feest. Als je niet meedoet aan de Postcodeloterij, dan bestaat het gevaar dat de truck met miljoenen euro’s, die jouw straat in rijdt, jouw huis stilletjes voorbij rijdt. En jij blijft in eenzaamheid achter, ook een symbool in kerstverhalen. Doe je niet mee? Voor jou het lot van een eenzame kerst in plaats van een groots feest.

Fearmarketing wordt ook gebruikt door bedrijven en organisaties die als alternatieve geneeswijzen meer bekendheid willen krijgen en daar geld aan verdienen. Zij verspreiden berichten over de gevaren van vaccinaties tegen ziekten. Ook in de politiek wordt aan fearmarketing gedaan. De angst voor terrorisme, de problemen met de AOW, baanloosheid, lager inkomen. En in de linkse politiek de kernenergie.

Effectiviteit

De fearmarketing van de Postcodeloterij is zo effectief dat sommigen ervoor pleiten om die loterij te verbieden. Hoogleraar financiën Harrie Verbon uit Tilburg heeft zich onder meer kritisch uitgelaten over de Postcodeloterij, na een nieuwe prijsuitreiking waarbij zes mensen uit Raamsdonksveer een miljoen euro mochten verdelen. Afhankelijk van het aantal loten waarmee ze meespeelden, ontvingen ze een bedrag variërend van 90.909 euro tot 272.727 euro. Voor Verbon was de prijsuitreiking in Raamsdonksveer reden genoeg voor nieuwe kritiek op de loterij. In de afgelopen jaren heeft hij al meerdere keren gepleit voor een verbod op de Postcodeloterij. “Door iedere Nederlander persoonlijk aan te wijzen als potentiële verliezer doet de loterij aan emotionele chantage”, aldus Verbon. Feite Hofman van de stichting Anonieme Gokkers Omgeving Gokkers (AGOG) steunt het betoog van Verbon over de Postcodeloterij. Hij vertelt dat deelname aan de loterij niet onder gokken valt, maar het zou voor mensen wel een opmaat kunnen zijn. In deel 2 ga ik in op andere emoties die worden gebruikt bij propaganda.

Piet van der Lende

(Dit artikel verscheen eerder op zijn weblog.)