Hoop terugwinnen om de toekomst terug te winnen
“Ze zaaiden angst in ons, wij kregen vleugels”, luidt het Spaanse lied van Vivir Quintana over vrouwen in Mexico die zich verzetten tegen vrouwenmoord. Maar te midden van vele protesten broeit er ook een wereldwijde hoopcrisis, omdat de machthebbers veel mensen geestelijk beschadigen, hen afschilderen als gevaarlijke misdadigers en hen onderdrukken. Die mensen gaan dan twijfelen of gerechtigheid en waardigheid nog wel mogelijk zijn. Het oude sprookje van een vaste baan, een huis, een gezin en pensioen is vervaagd. Vooruitdenken en dromen is lastig voor veel mensen die gebukt gaan onder een verlammende bezorgdheid om onze planeet en de mensheid. De machthebbers doen er alles aan om onze hoop te vernietigen. Via allerlei maatregelen die het leven van gewone mensen nog moeilijker maken ontmoedigen zij ons, om ons passief te maken en zo zelf de baas te kunnen blijven. Maar de situatie is veel hoopvoller dan je op het eerste gezicht zou denken. We zouden met nieuwe vleugels tevoorschijn kunnen komen uit onze huidige benarde situatie van onzekerheid en teleurstelling.
Door een gevoel van onveiligheid en een gebrek aan nieuwe, hoopvolle ideeën worden veel mensen vanzelfsprekend somber. Wereldwijd zien we een aanzienlijke toename van depressies, vooral onder jongvolwassenen. In de VS stijgt het aantal doden door wanhoop (zelfmoord, overdoses en alcoholmisbruik) en is het geluksgevoel onder jongeren sterk gedaald. Dat laatste geldt ook voor Zuid-Azië, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Uit een wereldwijd onderzoek van het belangrijke medische tijdschrift Lancet blijkt dat zestig procent van de jongvolwassenen last heeft van klimaatangst.
De geestelijke crisis is niet voor iedereen gelijk. Jongeren uit het zuidelijk halfrond kampen met de grootste angsten over de klimaatproblemen, waarbij velen uit de Filipijnen en India bijvoorbeeld het gevoel hebben dat “de toekomst erg beangstigend is” en dat “de mensheid ten dode opgeschreven is”. De crisis is niet geheel nieuw; imperialisme, ongelijkheid en roekeloosheid van bedrijven zijn bekende, eeuwenoude verschrikkingen. Maar nu is de klimaatcrisis gekomen met dwingende deadlines. Het gevaarlijke weer en de overstromingen blijven overigens niet meer beperkt tot het zuidelijk halfrond, ook in de rijke landen van het noorden duiken zij op. Op sociale media uiten mensen hun verbijstering. Wereldinstanties zoals de VN blijken niet in staat zijn om de gruwelen te stoppen, terwijl de machthebbers hun oren dichtstoppen. Zij zijn niet in staat of niet bereid om hier iets aan te doen. Een gesterkte rechtse politieke vleugel breekt zorgvoorzieningen af en daarmee ook de toekomst. De meeste regeringen doen steeds meer moeite om protesten en nieuwe initiatieven de kop in te drukken.
Waarom hoop zo belangrijk is – negen manieren waarop machthebbers die onderdrukken
Een wijdverbreid gevoel van hopeloosheid heeft natuurlijk ook een bepaald politiek effect. Want hoop komt voort uit zelfvertrouwen en een diepgaand begrip van processen, van geschiedenis en van ons vermogen om op allerlei niveaus verandering teweeg te brengen. Kritische hoop (in tegenstelling tot blinde hoop, die ervan uitgaat dat alles vanzelf wel goed komt zonder dat je er iets aan hoeft te doen) gaat machteloosheid tegen en biedt weerstand tegen wanhoop en verlamming. Het spoort aan tot actie – en dat is precies wat die botte heersers niet willen. Hoop, een visie voor een betere toekomst, helpt ons te bepalen wat we denken te kunnen bereiken, wat we verdienen en wat we eisen. De directeuren van de grote bedrijven en hun politieke loopjongens hebben liever dat consumenten en kiezers passief en dom zijn, dus verstikken ze onze hoop op wel negen verschillende manieren:
1) Criminaliseren
In Europa criminaliseren de machthebbers solidariteit met vluchtelingen en migranten. Vergeleken met twee jaar geleden vervolgt de overheid steeds vaker mensen die vluchtelingen helpen. Ook protestbewegingen worden steeds vaker gecriminaliseerd. Over de hele wereld nemen landen wetten aan om protesteren moeilijker te maken, in de VS, Groot-Brittannië, Indonesië, Argentinië, Mexico, Panama en noem maar op.
Hier in Mexico, waar ik woon, zet de politie activisten die zich verzetten tegen landroof vaak jarenlang zonder proces gevangen, terwijl misdaadbendes honderden actievoerders hebben vermoord, bijvoorbeeld in opdracht van multinationals. Dat veroorzaakt natuurlijk veel verdriet, wantrouwen, zelfcensuur en angst in gemeenschappen en bewegingen, hoewel er ook moed en verzet is. Maar over het algemeen stellen activisten nu vaak lagere doelen. Het uitblijven van duidelijke overwinningen versterkt het gevoel van hopeloosheid.
Door kwaadaardige taal te gebruiken in de media, arrestaties te verrichten en veel politie op straat te brengen weten de autoriteiten de dapperste, vriendelijkste mensen (activisten, migranten, vluchtelingen, vakbondsleden enzovoorts) voor te stellen als een bedreiging. Uit angst worden de mensen die het doelwit zijn stil, en verliezen zij hun hoop op verandering. De toenemende controletechnieken zorgen er ook voor dat mensen zich minder gauw uitspreken.
2) Sancties instellen en uithongeren
Net als criminalisering zijn sancties tegen landen als Cuba (sinds 1962) en Venezuela (sinds 2017), die weigeren de wil van de VS te doen, bedoeld om de bevolking moedeloos te maken. Door deze landen in een kwaad daglicht te stellen ontmoedigen de machthebbers mensen in hun eigen land om hoop te koesteren op een politieke en economische verandering. Door een vermindering van de export is Venezuela niet langer in staat om bepaalde zaken te importeren die van levensbelang zijn, zoals bijvoorbeeld insuline. De sancties van de VS alleen al hebben in 2017-2018 naar schatting veertigduizend doden veroorzaakt.
Israël gebruikt honger tegen de mensen in Gaza om de bevolking te demoraliseren, te onderwerpen en te controleren. De beide strijdende partijen in Soedan doen hetzelfde. Ongeveer 25 miljoen mensen lijden in dit land ernstig honger. In Gaza, zo melden journalisten, dromen kinderen niet langer van speelgoed, maar alleen nog van brood. Honger leidt tot hulpeloosheid. Degenen die voedsel hebben – regeringen, hulporganisaties, voedingsbedrijven en legers – worden de meesters over het leven. Door honger kunnen mensen minder goed nadenken en zich iets herinneren. Ze worden lusteloos, prikkelbaar en wanhopig, en gaan slechter over zichzelf denken.
3) Bezuinigen, privatiseren en afbreken van de zorg
De ellende van mensen met gezondheidsproblemen wordt nog erger door gebrekkige of ontbrekende gezondheidszorg en ondersteuning voor mensen met een handicap. Ongeveer 4,5 miljard mensen hebben geen toegang tot basisgezondheidszorg en de helft van de wereldbevolking kan niet rekenen op sociale zekerheid. Gepensioneerde mensen in Argentinië bijvoorbeeld protesteren wekelijks, omdat hun pensioenen zo laag zijn dat ze moeten blijven werken om te overleven.
Hoewel regeringen die uitgaven voor het leger en bedrijven voorrang geven boven die voor zorgstelsels er misschien niet speciaal op uit zijn om mensen hopeloos te maken, kan de extreme kwetsbaarheid die hierdoor ontstaat wel dat effect hebben. Zonder gezondheid, pensioen of veiligheid kunnen mensen niet aan de toekomst denken. Omdat deze moeilijke situatie vaak erg lang duurt, kunnen mensen het gevoel krijgen dat er niets aan te doen valt.
4) Bureaucratiseren
Eerder dit jaar stak een werker van Nestlé in Pakistan zichzelf in brand in een rechtbank in Lahore na een strijd van negen jaar. Asif Jutt had in 2016 geprobeerd om een vakbond op te richten en werd ontslagen, ondanks het feit dat hij zijn zaak had gewonnen en een arbeidsrechtbank had bevolen om hem weer in dienst te nemen. Maar het machtige bedrijf vertraagde dat bevel en sleepte de zaak van Jutt meer dan negen jaar voort. Jutt moest zijn huis verkopen. Hij was het slachtoffer van een bewust plan om hem de hoop te laten verliezen en hem zo te breken.
Callcenters gebruiken wachtrijen, AI-bots en doorkiesmenu’s als middel om de woede van de mensen te beperken, wanneer die in de gaten krijgen dat een bedrijf of een instelling van de overheid zich niet echt om hen bekommert en niet van plan is om een bepaald probleem aan te pakken. Dat het bedrijven en de overheid er alleen om gaat om mensen moe en futloos te maken. Deze systemen, zoals bijvoorbeeld complexe visumprocedures (vooral voor migranten en vluchtelingen uit het mondiale zuiden), zijn opzettelijk zo opgezet om mensen af te schrikken.
Het gevolg is dat veel mensen het vertrouwen verliezen dat ze door hard werken een mooi bestaan op kunnen bouwen. Zo schreef een vrouw uit Gaza (al vóór de huidige genocide) dat ze zich naïef voelde, omdat ze had geloofd dat hard werken voldoende was om een kleine onderneming op poten te zetten. Israël verwoestte haar bedrijfspand namelijk in 2018. En zelfs in de VS neemt het geloof af dat je door hard werken automatisch verder komt. Bureaucratie, onbekwaamheid en onwil van werkers of ambtenaren gecombineerd met discriminatie en geweld maken veel inspanningen zinloos.
5) Klimaatproblemen laten liggen
In de afgelopen vijf jaar zien we een dramatische toename van overstromingen, droogten en bosbranden. Vorig jaar ging het om 6.100 vierkante kilometer, vergeleken met gemiddeld tweeduizend vierkante kilometer in de periode 2004 tot 2018. Zoals ik al schreef, neemt ook de klimaatangst toe. Uit de People’s Climate Vote 2024 blijkt dat 56 procent van de mensen dagelijks of wekelijks over dit onderwerp nadenkt en dat mensen zich nu meer zorgen maken dan een jaar geleden. Dat de officiële grens van een verhoging van anderhalve graad Celsius van de gemiddelde temperatuur nu niet meer haalbaar is, kan iedereen met eigen ogen zien. In het zuiden van de wereld worden de problemen die de temperatuursverhoging oproept, nog versterkt door de gebrekkige infrastructuur en door de plundering van hulpbronnen zoals water en landbouwgrond door grote buitenlandse bedrijven.
De jaarlijkse COP-bijeenkomsten slagen er niet in om effectieve overeenkomsten te sluiten, en verder houden de meest vervuilende landen zich niet aan de toch al zwakke officiële doelstellingen. De bijeenkomsten zijn ondertussen verworden tot een mooie gelegenheid voor zakelijke deals. Zo namen vorig jaar 1.700 lobbyisten uit de kolen-, olie- en gassector deel aan de COP, waardoor zij de algemene gevoelens van hulpeloosheid nog verder versterkten.
6) Laten wennen en ongevoelig maken
Door de voortdurende stroom van narigheden en dreigingen raken veel mensen daaraan gewend en worden zij er ongevoeliger voor. Het kost hen steeds meer moeite om hun stem te verheffen tegen onrecht. De gruwelen van Israël tegen Gaza worden steeds erger, maar het grootste deel van de samenleving gaat gewoon door met het dagelijkse leven. De Verenigde Staten hebben Venezolaanse boten in internationale wateren gebombardeerd, waarmee ze de mensenrechten en het internationaal recht schonden, en er is nauwelijks iets van reactie geweest. Begin dit jaar verklaarden de VS verschillende groepen in Latijns-Amerika tot terroristische organisaties, en toonden daarmee hoeveel minachting zij voor dit continent hebben. Gewenning leidt tot een gevoel van hulpeloosheid, omdat mensen in een voortdurend stressvolle omgeving ten onrechte het idee krijgen dat actie zinloos is. In plaats van in opstand te komen of weg te gaan, passen ze zich aan. Je ziet hetzelfde verschijnsel bij slachtoffers van huiselijk geweld. Vaak beredeneren zij voor zichzelf het steeds erger wordende wangedrag, totdat zij zich tenslotte neerleggen bij het allerergste.
7) Discrimineren
In veel regio’s zien we een toename van racisme, deportaties, transfobie en aanvallen op de gezondheidsrechten van vrouwen. Het rechtse offensief (Trump, Musk, Milei in Argentinië, Bukele in El Salvador, en Subianto in Indonesië) roept meer openlijke discriminatie en geweld op. Dit kan hele gemeenschappen wanhopig maken over hun toekomst. Als de groep waar jij toe behoort gehaat wordt, hoe kun je dan nog vertrouwen dat anderen je aardig zullen vinden en dat je werk zult krijgen? Door alle uitbuiting, gebrek aan respect en veiligheid is het moeilijk toch nog hoopvol te blijven. Het kan zelfs tot gevolg hebben dat je het gevoel krijgt dat je geen redelijke behandeling verdient.
8) Onderdrukken van creativiteit en eigen verantwoordelijkheid
De beste boeken, journalistiek, kunst en muziek worden overspoeld door een vloedgolf van reclame en banale video’s van tien seconden. Verslaafd consumeren en je laten opslorpen door sociale media verdooft niet alleen je gevoelens, maar ook je kritisch denkvermogen, de drang om zelf iets moois en waardevols te maken en om je uit te spreken. De meeste sociale media van de zeer winstgevende megabedrijven isoleren mensen en maken hen lusteloos, niet geïnteresseerd in samenwerking met anderen en het nemen van eigen verantwoordelijkheid.
Gemiddeld besteden mensen tegenwoordig meer dan honderdveertig minuten per dag aan sociale media, tegenover negentig minuten in 2012. Sociale media sturen zinvolle, kritische berichten en video’s niet zo gauw door, omdat die minder winstgevend zijn of niet zo verslavend werken. De stem van onderdrukte volkeren zal je er niet zo vaak horen. Op Instagram zijn influencers bijvoorbeeld vaker wit en jong, en hetzelfde zie je bij de spelletjesprogramma’s en de meer serieuze rubrieken op de televisie.
9) Geweld en angst
Geweld en angst werken verlammend. Ik zie het hier in Mexico, in mijn gemeenschap, waar veel georganiseerde misdaad is. Mensen weigeren daarover te praten. Het gevaar op straat, het geluid van ontploffende bommen, de overvallen, het gewelddadige gedrag van de politie, maar ook de gezondheidsrisico’s van waterverontreiniging door bedrijven als Shell – dat kan allemaal samen een gevoel van machteloosheid teweegbrengen. Voor een aantal leden van de Mazateekse bevolking in Eloxochitlán, Mexico, die de overheid al meer dan tien jaar gevangen houdt en martelt omdat ze hun rivier verdedigen, is het begrijpelijk dat verzet soms zinloos lijkt en dat het de moeite niet waard is om daar iets tegen te ondernemen (maar velen geven niet op).
Angst leidt meestal tot onderdanig gedrag. Dat remt acties. De media en politici kunnen makkelijk angst oproepen door vijanden te verzinnen (zoals de vreselijk enge ‘illegale’ vluchtelingen en migranten) of door geweld te gebruiken. Op dit moment zijn de meeste mensen zich ervan bewust dat hun regeringen, die op de een of andere manier medeplichtig zijn aan de genocide tegen Gaza, eigenlijk niet te vertrouwen zijn. Dat geeft een gevoel van onveiligheid. Bovendien kan veel geweld ertoe leiden dat mensen het idee krijgen dat negatieve ontwikkelingen onvermijdelijk zijn.
Hoop terugwinnen om de toekomst terug te winnen
Ondanks alle pogingen van de machthebbers om de bevolking een hopeloos gevoel bij te brengen, blijkt dat de meeste mensen er toch in slagen vriendelijk, bedachtzaam en betrokken te blijven. Dat is ongelooflijk, als je daarbij stil staat. We kunnen verder hoop putten uit het feit dat alle negatieve ontwikkelingen die ik hierboven opgesomd heb ook een bepaalde positieve reactie oproepen. Zo kan teleurstelling in de Verenigde Naties en landelijke regeringen mensen bewust maken van het belang van hun eigen inzet en hen doen besluiten om niet langer te wachten tot de machthebbers alles wel zullen oplossen.
Kunstmatige intelligentie, AI, neemt werk af van creatievelingen, journalisten en onderzoekers, maar zij daagt ons ook uit om te ontdekken wat werkelijk uniek is aan mensen. De heftige klimaatproblemen veroorzaken angst, maar roepen ook veel actie op. De wereldwijde droogtes van Mexico tot Ethiopië en de bosbranden van de VS tot Australië herinneren ons eraan dat lucht en water een gemeenschappelijk bezit is van ons allemaal en dat de strijd voor gerechtigheid uiteindelijk een wereldwijd gevecht is. Gaza heeft het geweld van het kolonialisme weer onder de aandacht gebracht: imperialisme van het noorden van de wereld tegen het zuiden is geen academische kwestie, het is een alsmaar voortdurende gruweldaad.
Het gebrek aan vertrouwen in een betere toekomst is, hoe pijnlijk ook, precies wat wij vandaag nodig hebben om het gevecht aan te gaan. De huidige crisis maakt ons rijp voor verandering, omdat ze laat zien dat de gebruikelijke manier van doen, de gewone aanpak van de machthebbers, op dit moment niet meer werkt. De crisis schept ruimte voor actie, daadkracht, avontuur en non-conformisme. En verder hebben systemen van onderdrukking en onderwerping geen eeuwig leven.
Om hoop terug te winnen zullen we moeten afstappen van een passieve houding van: “Het komt wel goed”. Het idee dat dingen vanzelf beter worden, blijkt een misvatting te zijn. Ongegrond optimisme gaat uit van een succesvol einde zonder actie, en dat houdt de bestaande toestand gaande. Kritische hoop begrijpt dat de inspanning noodzakelijk en de moeite waard is, ook al kan het even duren voordat het resultaat zichtbaar wordt.
Degelijke, betrouwbare informatie is essentieel voor hoop, dus stop ermee om af te gaan op de pro-miljardairs media, zoek alternatieve websites op. Verdiep je in de geschiedenis, want die laat zien welke beproevingen we al hebben doorstaan en hoe ver we toch zijn gekomen. Er zijn momenteel tekenen van aftakeling van het oude systeem. Stakingen, rellen, protesten, ontevredenheid en een verlies van vertrouwen in de harteloze en saaie miljardairs. Er zijn mensen die weigeren in het Israëlische leger te dienen, ondanks alle sociale druk en financiële gevolgen die dat met zich meebrengt. Ja, angst en onverschilligheid zijn besmettelijk, maar dat geldt ook voor solidariteit, moed, initiatief en organisatie. Als ze de keus hebben, geven de meeste mensen voorkeur aan het laatste – en dat is erg hoopgevend.
Onze hoop op gerechtigheid en een betere, nieuwe toekomst wordt vele malen groter, wanneer we ons samen met anderen organiseren. Wij mensen zijn fantasierijke, handige wezens. Iemand heeft ooit eens aquaducten, narcoses en elektrische verlichting bedacht. Waarom zouden wij ons geen rechtvaardige en bloeiende samenleving kunnen voorstellen, daarop kunnen hopen en die werkelijkheid laten worden?
De Gaza-flotilla is een prachtig voorbeeld van onze voortdurende strijd voor gerechtigheid. De deelnemers daaraan hebben een lange en oncomfortabele reis gemaakt, maar daarbij hebben ze hun internationale solidariteit getoond. Hoewel hun directe doel om de blokkade van Gaza te doorbreken tot nu toe nog niet bereikt is, heeft zij de solidariteit met de bewoners van Gaza ongelooflijk versterkt.
Tamara Pearson
Het oorspronkelijke artikel “Nine Ways Hope is Being Systematically Depleted and How to Reclaim It” verscheen in oktober op Counterpunch. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit.
Verder lezen: “Excluded Headlines”, een nieuwsbrief van Tamara Pearson met links naar veel artikelen over gebeurtenissen in het mondiale zuiden.