Zijn de Gaza-genocide en de Shoah te vergelijken?
In gesprekken en op social media worden de laatste maanden af en toe vergelijkingen gemaakt die ongemak kunnen oproepen. Soms worden zionisten of Israëli’s allemaal nazi’s genoemd. Of wordt de huidige situatie in Gaza vergeleken met die in het Getto van Warschau tijdens de Tweede Wereldoorlog, en wordt daarbij gezegd dat de Joden met hun geschiedenis beter zouden moeten weten. Ook zagen we dat de Nakba en de Shoah op één lijn gezet werden. Hoe praten we daarover bij Doorbraak?
Op 24 maart 2024, de 170ste dag van de huidige genocide in Gaza, zijn er volgens de cijfers die Al-Jazeera bijeenbracht al meer dan 32.226 Palestijnen vermoord door het Israëlische leger. Daaronder meer dan 13.000 kinderen (daarnaast worden er 8.000 mensen vermist, van wie de meesten waarschijnlijk onder het puin liggen). Niet meegeteld worden onder andere de mensen die van de honger sterven, of doordat ze niet meer de medische behandeling kunnen krijgen die ze voor 7 oktober hadden. Hele steden worden letterlijk met de grond gelijk gemaakt. Vrijwel alle ziekenhuizen, universiteiten, scholen en religieuze gebouwen zijn opgeblazen, zodat terugkeer bijna ondenkbaar is geworden en feitelijk een hele cultuur van de aardbodem wordt gewist. Het geweld en de wreedheid van de Israeli Defence Force (IDF), door veel activisten Israeli Occupying Force genoemd, zijn voor veel westerse mensen, die voor het grootste deel geen eigen directe ervaringen meer hebben met oorlog, laat staan met genocide, onvoorstelbaar, simpelweg niet te bevatten. En daardoor zijn veel mensen hier geneigd om zich er niet druk om te maken, te denken dat het ergens wel zal meevallen of dat dat soort dingen nu eenmaal gebeuren in Zuidwest-Azië.
Het is in die context dat anti-koloniale activisten en mensen met een achtergrond in de islamitische wereld zich soms gedwongen voelen om terug te grijpen op de Tweede Wereldoorlog en de Shoah om duidelijk te maken hoe verschrikkelijk het er aan toe gaat in Palestina. Ze proberen aan te haken bij de enige kennis van oorlog en uitroeiing die hier nog wel breed aanwezig is, omdat we die via school, boeken en films meekrijgen. Voor veel westerse mensen zijn de door de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog aangerichte gruwelijkheden nog steeds een ijkpunt in hun morele denken. In een bijna wanhopige poging om door te dringen in de westerse psyche proberen sommige pro-Palestijnse activisten om beelden daarvan op te roepen, om mensen de overeenkomsten daarmee te laten inzien met alle foto’s en video’s die we dagelijks binnenkrijgen uit Gaza en van de West-Bank. Ze willen mensen zo wakker schudden, zorgen dat het draagvlak gaat afnemen van het beleid van de Nederlandse regering, die de genocide wil blijven steunen met onder meer wapenleveranties.
Beter weten?
Op die manier de Tweede Wereldoorlog erbij betrekken zullen de meesten van ons niet vaak doen, maar we begrijpen het wel als anderen zo gesprekken ingaan. Een principiële afkeer hebben we er niet van. Het kan hooguit ongemakkelijk zijn, maar misschien is dat juist ook wel de bedoeling. Veel minder zijn we te spreken over mensen die over de Palestijnse genocide zeggen dat de Israëli’s beter zouden moeten weten omdat de Joden destijds zelf het slachtoffer waren van een genocide. Of die zeggen dat de slachtoffers van de Shoah nu zelf nazi’s zijn. Dat is om meerdere redenen bijzonder problematisch.
In de eerste plaats omdat Israël niet alle Joden vertegenwoordigt. Ook al probeert de Israëlische staat ons dat, sinds haar oprichting, wel wijs te maken. Er zijn ook heel veel anti-zionistische Joden in Israël en daarbuiten die niets moeten hebben van de genocide, de apartheid, of zelfs het bestaan van de koloniale staat. Door te suggereren dat alle Joden één zijn, en dat ze, na de Shoah te hebben overleefd, nu zelf een genocide aanrichten, maken we hen allemaal tot doelwit van antisemitisme. Inclusief dus de Joden die niets te maken willen hebben met Israël en haar beleid van uitsluiting en geweld. De westerse wereld kent al minstens een millennium van anti-Joods en antisemitisch geweld, en het is belangrijk dat daar een einde aan komt. We moeten geen olie op dat vuur gooien. Ook omdat Israël dat vuur steeds weer zal inzetten om haar apartheidskarakter te rechtvaardigen.
Daarnaast is het sowieso absurd om van slachtoffers automatisch een hogere morele maatstaf te verwachten. Alsof medeleven en solidariteit alleen voorbeeldige mensen toekomen. Het is ook niet voor het eerst dat groepen mensen die zelf het slachtoffer waren van zulk westers koloniaal geweld, vervolgens elders op dezelfde toer gingen. Denk aan de zwarte Amerikanen die begin negentiende eeuw, tegen het einde van de slavernij daar, naar Afrika gingen om daar de bevolkingskolonie Liberia te stichten waarbij de inheemse bevolking zwaar onderdrukt werd.
Net zoals hen, zijn Israëli’s gewoon mensen zoals de rest van ons, die aangesproken kunnen en moeten worden op hun eigen daden. Zoals de Israëlische overheid aangesproken moet worden op haar daden, of beter: gedwongen moet worden om te stoppen met apartheid, bezetting en genocide. En de Israëlische staat moet plaatsmaken voor een vrij Palestina waarin iedereen die in het hele gebied woont gelijke rechten heeft. Nog liever zien we een wereld zonder staten, die vrijwel overal inheemse bevolkingsgroepen de dupe maken van hun koloniale en kapitalistische agenda van uitbuiting. Wel zien we een vrije Palestijnse staat als een pragmatische oplossing. Dat vergt natuurlijk een complexe aanpak, maar dat is aan de inheemse bevolking en niet-westerse perspectieven.
Gelijkstellen
En dan over het gelijkstellen van de ideeën van de huidige Israëlische daders en de nazi’s van toen. Het Joodse nationalisme, het zionisme, heeft inderdaad voor een deel dezelfde – Europese – wortels als het Duitse nationalisme; dat geldt voor vrijwel alle nationalismen. Het zionisme als ideologie heeft ruimte voor verschillende politieke stromingen, alhoewel die allemaal een koloniale grondslag hebben. Het nationaal-socialisme heeft daar geen enkele ruimte voor, en fascisme en racisme zijn essentieel voor die ideologie. Beide ideologieën, nazisme en zionisme, hebben een imperialistisch karakter dat vaak gepaard gaat met nationalisme en genocide.
De huidige zionistische en toenmalige nazi-praktijken lijken in bepaalde opzichten dus ook wel op elkaar, zeker voor wie bekend is met de verhalen en beelden uit Gaza. En natuurlijk kan het vergelijken van de ideeën en praktijken van verschillende genocides politiek en geschiedkundig nuttig zijn en nieuwe inzichten geven. Maar het compleet gelijkstellen ervan zet ons op een verkeerd politiek spoor. De Shoah en de Nakba zijn niet hetzelfde. Het is belangrijk om steeds concreet en specifiek te zijn over deze gruwelijke gebeurtenissen – waarvan de tweede feitelijk nog steeds gaande is – en ze te bezien in hun respectievelijke historische en geografische contexten.
De Shoah was de climax van twee millennia aan christelijke en later racistische en nationalistische jodenhaat en antisemitisme in Europa, waarbij de Joden vaak dienden als de lokale ‘ander’ bij politieke, sociale en economische processen. De Shoah nam grotendeels de vorm aan van een industrieel vernietigingsproject, omdat die plaatsvond in het hart van de toenmalige geïndustrialiseerde wereld.
De Nakba daarentegen heeft meer het karakter van een koloniaal uitroeiingsproject. Dat begon toen met name groepen Oost-Europese Joden, aangezet door eeuwenlange antisemitische uitsluiting en opkomend nationalisme, naar hun zogenoemde ‘beloofde land’ in Zuidwest-Azië vertrokken om daar de macht over te nemen van de toenmalige Britse koloniale bezetters, met het doel om zelf een bevolkingskoloniaal project te starten, dat – zoals altijd bij die vorm van kolonialisme – gepaard gaat met etnische zuivering en genocide op de inheemse bevolking, in dit geval de Palestijnen.
Sommigen gaan, vanuit een positie van machteloze woede, zelfs verder dan gelijkstellen, en roepen dat Israël “het ergste” is. In relatie tot wat de buurstaten doen (denk aan het geweld van het Syrische regime) of in relatie tot eerdere genocides. Maar ook dat is niet erg zinvol, want waarom zouden we doen alsof er een wedstrijd is in menselijk leed? Waarom zouden we groepen overlevenden op zo’n manier tegenover elkaar zetten? En waren die andere genocides dan minder “erg”? Doen we zo niet af aan het leed van alle andere slachtoffers? Er is geen speciale Joodse rol bij genocides, noch als slachtoffers, noch als daders. Wat verreweg de meeste genocides wél met elkaar verbindt, is kolonialisme.
Koloniale geschiedenis
De Shoah vormt namelijk een onderdeel van een eeuwenlange reeks aan koloniale genocides, met als verschil dat die in Europa plaatsvond. De Shoah hing nauw samen met de koloniale uitbreidingsplannen van Duitsland richting het oosten, met name het vruchtbare Oekraïne, waar men plantages wilde stichten zoals andere westerse machten dat deden in hun koloniën in de beide Amerika’s, Afrika en Azië. Pogingen tot uitroeiing van bevolkingen werden gedaan van Noord-Amerika tot de Banda-eilanden en Tasmanië, en van Namibië tot Groenland. Het Ottomaanse Rijk pleegde genocide op de Armeniërs en Rusland op de Krimtartaren. En de koloniale moordenaars leerden van elkaar. Zo oefende Duitsland vooraf aan de Shoah decennialang met koloniaal geweld in Namibië, hielpen ze een handje mee in de Armeense genocide en bewonderde Hitler hoe de Verenigde Staten de inheemse bevolking gewelddadig verdreven en vermoorden. Bij de meeste etnische zuiveringen en genocides na de koloniale periode, denk bijvoorbeeld aan Indonesië, Bosnië en Rwanda, hadden westerse machten een flinke vinger in de pap. Het is dan ook goed om te zien dat veel bevolkingsgroepen die de afgelopen decennia slachtoffer waren van genocides of etnische zuiveringen, nu de straat op gaan om te demonstreren tegen de genocide in Palestina. Basale solidariteit!
Kortom, de huidige genocide is een voortzetting van de gewelddadige koloniale traditie, door mensen die veelal Europese wortels hebben. Dit is niet te wijten aan een enkele bevolkingsgroep, maar een doorwerking van koloniale machtsverhoudingen en niet los te zien van de strijd tegen koloniale systemen wereldwijd.
Akef Ibrahimi
Eric Krebbers