SP-rapport over dwangarbeid in Oss vol klachten van bijstandsgerechtigden

Ingang van De Rotonde.
Ingang van De Rotonde.

Staatssecretaris Jetta Klijnsma moest in juni 2013 een onderzoek toezeggen naar de manier waarop gemeenten het werken met behoud van uitkering vormgeven. Het resultaat (pdf), dat inmiddels naar de Tweede Kamer is gezonden, blijkt uiterst summier te zijn. De Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid belt naar gemeenten en vraagt hoe het gaat. Dat is alles. Of je hier nu keihard om moet lachen of woedend over wordt, duidelijk is dat van onderop onderzoek nodig is om dwangarbeid zo goed mogelijk te kunnen bestrijden. Doorbraak doet dat in Leiden al twee jaar onafgebroken. Onlangs bracht het Amsterdamse actiecomité Dwangarbeid Nee, waar ook Doorbraak aan deelneemt, een zwartboek tegen dwangarbeid uit. En nu komt gemeenteraadslid Mahmut Erciyas namens de SP-afdeling Oss met het interessante onderzoeksverslag “Werkers van De Rotonde aan het woord” (pdf).

De SP-afdeling ontving het afgelopen half jaar via diverse kanalen, waaronder Doorbraak, klachten over de belangrijkste reïntegratievoorziening in Oss: arbeids- en trainingscentrum De Rotonde. Die klachten betroffen verschillende aspecten van de trajecten die daar worden uitgevoerd, zoals de bejegening van de bijstandsgerechtigden en hun arbeidsomstandigheden. Als we de SP-afdeling mogen geloven, dan was De Rotonde, in het leven geroepen door een college van B&W waarin ook de SP zat, opgezet als een middel om mensen echt te helpen, onder het motto van “sociale activering”. Toen de SP uit het college verdween, zou De Rotonde zich steeds meer hebben ontpopt tot een instelling van reïntegratietrajecten waarmee de repressie tegen werklozen kon worden opgevoerd. Sinds 2012 is het centrum gericht op de arbeidsinschakeling van “kansrijke” bijstandsgerechtigden.

Dwangarbeidwethouder bijt in het stof

Het SP-rapport heeft flink wat opschudding veroorzaakt in Oss. In kringen van lokale beleidsmakers werd eerst gedaan alsof het ging om een typisch staaltje van lachwekkende en overtrokken linkse propaganda. “Een actie voor de bühne”, werd er onder meer getwitterd. CDA-wethouder René Peters kwam op zijn weblog ook nog eens met het juichverhaal dat maar liefst zestig procent van de bijstandsgerechtigden bij reïntegratievoorziening De Rotonde zou uitstromen richting regulier werk. Dat bleek hij uit zijn duim te zuigen, want dat percentage betrof namelijk een eerdere inschatting in plaats van een feit. Ernstiger nog was zijn insinuatie voor de camera van DTV dat de SP haar onwelgevallige informatie over de arbeidsomstandigheden bij De Rotonde bewust buiten haar rapport zou hebben gehouden. De SP was daar boos over en eiste dat de wethouder zijn woorden zou terugnemen. Raadslid Mahmut Erciyas stelde er kritische vragen over aan het college van B&W. Daarbij veegde hij de vloer aan met het veel te hoge fictieve uitstroompercentage van zestig procent.  Peters moest in het stof bijten en verklaarde in een tweede stuk op zijn weblog dat zijn uitspraken “niet correct” waren geweest. In dat stuk sloeg hij ineens een heel andere toon aan, namelijk die van de polderende bestuurder die kritiek op zijn beleid probeert in te dammen en onschadelijk te maken door te beweren dat hij er blij mee is en het ter harte zal nemen. We moeten niet alleen oppassen voor arrogante bestuurders die kritiek op hun beleid wegzetten als leugens en bedrog, maar ook voor hypocriete beleidsmakers die doen alsof ze rekening houden met hun tegenstanders en hun kritiek serieus willen nemen, maar ondertussen hetzelfde keiharde beleid tegen bijstandsgerechtigden proberen voort te zetten. Daags na het verschijnen van het rapport gingen SP-ers bij De Rotonde flyers uitdelen aan de dwangarbeiders, en inmiddels hebben zich bij de partij meer werklozen gemeld met klachten.

Harry Westerink

Interviews

Voor haar onderzoek heeft de SP-afdeling diepte-interviews gehouden met de ervaringsdeskundigen bij uitstek, de dwangarbeiders zelf. “We waren en zijn namelijk benieuwd naar de verhalen en ideeën van de mensen waar het om gaat”, aldus het rapport. “We hebben in totaal tien bijstandsgerechtigden geïnterviewd die momenteel bij De Rotonde werken of daar recent hebben gewerkt. De groep geïnterviewden was divers: twintigers tot vijftigers, allochtoon en autochtoon, laag en middelbaar opgeleid, mannen en vrouwen. Wat ons opviel, was dat de mensen die wij hebben gesproken stuk voor stuk gemotiveerd waren om te werken, maar simpelweg (nog) geen baan konden vinden. Allen hadden een vrij recent arbeidsverleden. De angst voor korting op de uitkering of andere nare gevolgen zit diep bij deze mensen, dat hebben wij zelf kunnen ervaren. Aanvullend hebben wij overigens ook gesprekken gehad met een kaderlid van de lokale FNV-afdeling, een gepensioneerd huisarts en betrokken ambtenaren. Ook hebben we voor dit onderzoek gebruik gemaakt van interne documenten van De Rotonde c.q. de gemeente. De belangrijkste betreffen een interne, ambtelijke evaluatie en de Risico-Inventarisatie en -Evaluatie (RI&E) van De Rotonde. Een RI&E is een wettelijk verplicht instrument dat de veiligheids- en gezondheidsrisico’s van een bedrijf in beeld brengt en voorziet in een plan van aanpak. De RI&E vormt daarmee de basis voor het arbobeleid.”

Toeleiding naar betaald werk staat officieel voorop bij De Rotonde. Momenteel werken er honderdtwaalf bijstandsgerechtigden van maandag tot en met vrijdag. Volgens de gemeente doen ze dat “in principe” maximaal zes maanden en maximaal vierentwintig uur per week. De Rotonde is een publiek-privaatrechtelijke samenwerking. Van Heeswijk Educatie BV is verantwoordelijk voor de acquisitie van de productieactiviteiten, het logistieke proces, de huur en onderhoud van het pand en de werkbegeleiding op de werkvloer. Daarvoor ontvangt dat bedrijf het lieve sommetje van 449.746 euro. Het door de BV ingezette personeel wordt gedetacheerd via SHD BV. Beide bedrijven vallen weer onder L.J. van Heeswijk Holding BV. De trajectbegeleiding, training en coaching van uitkeringsgerechtigden wordt verzorgd door gemeente-ambtenaren. De kosten daarvan bedragen 97.500 euro. Gemiddeld kost een traject ongeveer 2.700 euro per uitkeringsgerechtigde. Volgens de filosofie achter de werkwijze van De Rotonde bouwen werklozen werkervaring op “in een omgeving waarin regulier werk en een regulier bedrijf worden gesimuleerd”, wat volgens de gemeente “de kans op een betaalde baan vergroot”. Met andere woorden: er moet net worden gedaan alsof het om normaal werk bij een normaal bedrijf gaat. Er wordt dus echt gewerkt, waarom kunnen de dwangarbeiders dan ook niet gewoon loon en een arbeidscontract krijgen?

Bezigheidstherapie

In De Rotonde worden mensen met uiteenlopende achtergronden bijeengebracht. Hoewel dat sociaal leerzaam kan zijn, heeft het in deze setting van gedwongen bij elkaar zitten vooral een deprimerend effect, zo blijkt uit de interviews. “Je moet werken met andere uitkeringsgerechtigden. Die hebben allemaal verschillende achtergronden, problemen en capaciteiten. Dat motiveert niet. Je gaat twijfelen aan jezelf, voelt je dommer dan je eigenlijk bent.” Volgens de bijstandsgerechtigden leidt het verplichte werk bij De Rotonde niet tot vergroting van hun kansen op de arbeidsmarkt. Ze geven aan dat ze weinig tot niets leren en geen mogelijkheden krijgen om zich te ontwikkelen. Het werk wordt bijna zonder uitzondering door hen omschreven als “eentonig”, “eenvoudig”, “bezigheidstherapie”, “kleinerend” en “geestdodend”.

Ook de sollicitatietrainingen zijn voor velen niet zinvol. Ze leren er niets. “Allemaal al bekende informatie. We werden tijdens de training gestimuleerd om ons cv mooier te laten lijken dan het is.” Dat opleuken van cv’s kan ook een keerzijde hebben, vertelt een kaderlid van de FNV-afdeling Oss. “Zo ken ik een geval waarbij een uitkeringsgerechtigde werd aangespoord zijn beperking te verzwijgen tijdens een sollicitatie. Toen die beperking later uitkwam, kon de man naar huis. Vervolgens had híj het gedaan.” De begeleider ontkende simpelweg dat tijdens de training werd aangeraden om in het cv af en toe een leugentje op te nemen, als dat goed uitkomt.

Evenals veel andere gemeenten, waaronder Leiden, rommelt ook Oss maar wat aan met de periode waarin bijstandsgerechtigden gedwongen te werk worden gesteld. Officieel geldt een periode van een half jaar, maar anderhalf jaar komt ook voor. Gemeente-ambtenaren zijn daar niet duidelijk over, wat leidt tot onzekerheid en irritatie bij de bijstandsgerechtigden. “Ik begrijp niet waarom ik al negen maanden bij De Rotonde moet werken. Niemand heeft het aan me uitgelegd. Ik heb een eigen zaak gehad en ben gescheiden. Ik heb chronische klachten aan mijn gewrichten, mede opgelopen door het harde werken in onze zaak. Ik heb een betaalde deeltijdbaan. Ik ben bang dat ik die ook nog ga kwijtraken, gewoon omdat ik bij De Rotonde lichamelijk al zo lang en te zwaar wordt belast. Maar ik word niet serieus genomen. Ik ben ook nog alleenstaande moeder. De combinatie van De Rotonde, deeltijdwerk en moederschap ervaar ik als heel zwaar, zowel lichamelijk als emotioneel. Ik voel me als een slaaf.”

Arbeidsomstandigheden

Vrijwel unaniem klagen bijstandsgerechtigden over het klimaat in de werkruimten van De Rotonde. In de winter is het koud en in de zomer benauwd. Er is geen ventilatie. Ook vinden de meeste geïnterviewden de ruimten te stoffig. En veiligheidsvoorschriften gelden kennelijk niet. “Je moet bijvoorbeeld de hele dag computers uit elkaar halen en bruikbare onderdelen sorteren. Er zijn te weinig schroefboormachines, dus veel mensen moeten met handschroevendraaiers werken. De computers zijn vies en stoffig. Het is niet vanzelfsprekend dat je bijvoorbeeld werkhandschoenen krijgt. Ik heb er zelf een paar meegenomen en de werkbegeleiders deden daar een beetje lacherig over (‘Oh, heb je handschoenen aan?’). Ik heb regelmatig hoofdpijn gehad van het geluid van de schroefmachines. Je handen worden echt vies. Er zijn ook mensen die zich verwonden omdat ze geen handschoenen dragen.” Een ander: “Gereedschap wordt vaak gewoon bij de Action gekocht. Ik heb wel eens gezien dat een hamer los schoot van zijn steel, maar vervolgens moest er gewoon mee doorgewerkt worden.”

Volgens de regels op de werkvloer moet er staand worden gewerkt. Op medische gronden kunnen de werkers van De Rotonde toestemming krijgen om zittend te werken. Maar daar doen de werkbegeleiders flink moeilijk over. “Ik kan en mag niet staand werken. Alleen mijn werkstoel is ook niet alles. Hij beweegt bijvoorbeeld niet mee met mijn rug. Ik heb gevraagd om een speciale stoel, bijvoorbeeld een bureaustoel, maar daarvan werd gezegd dat dat niet zomaar kan en dat ik toestemming moet vragen. Maar ik weet niet aan wie.” Ook over de pauzes wordt geklaagd. “De pauzes zijn te kort om te bellen, bijvoorbeeld om je consulent te bereiken. Vaak is het kiezen: bellen of iets drinken. De Rotonde heeft namelijk slechts één apparaat, waardoor mensen lang in de rij moeten staan. Ik heb wel eens voorgesteld om op eigen kosten een apparaat aan te schaffen.”

In contacten van Doorbraak-leden met dwangarbeiders valt ons vaak op dat degenen die zich verweren na verloop van tijd minder hard worden aangepakt. Ook dwangarbeiders in Oss bevestigen dat weer. “Niet elke werkbegeleider is even streng. Er was verschil tussen de begeleiders. Maar ik liet sowieso niet over me heenlopen. Ik laat me nooit beledigen. Ik heb wel gezien dat sommige mensen wel bang waren voor de begeleiders, of bang om in de groep iets te zeggen.” Een ander: “Het is belangrijk dat je van je afbijt. Het is net een gevangenis. Als je dat niet doet, krijg je het zwaar. Mensen die het Nederlands niet beheersen, zijn dus extra kwetsbaar. Ze mogen onderling ook geen buitenlandse taal spreken, waardoor nutteloosheid nog eens wordt gemengd met gevoelens van eenzaamheid.”

Gevangenis

De dwangarbeiders klagen in het bijzonder over slechte communicatie en gebrek aan respect. “De begeleiders commanderen vaak en zijn ook bot. Ik ben wel eens afgesnauwd in het bijzijn van andere bijstandsgerechtigden. Ze zijn streng op het niet bellen tijdens het werk en bij het handhaven van het verbod om vreemde talen te spreken. Maar zelf bellen ze wel mobiel.” Een ander: “De begeleiding is niet respectvol. Er wordt al snel geroepen dat je je niet moet aanstellen, dat je teveel aan de navelstreng van je moeder zit of dat je een weinig open gezicht hebt en je daarom een ander kapsel zou moeten nemen. Er wordt dus nogal snel over je geoordeeld, waar halen ze dat recht vandaan? Ook is ons wel eens gezegd dat als we echt zouden willen werken, we morgen een baan kunnen krijgen. Maar voor je het weet, ben je bijvoorbeeld te hoog opgeleid voor een vacature.” Weer een ander: “Er wordt slecht gecommuniceerd bij De Rotonde. Het is me onduidelijk wie wat doet en waarom. Ik kan de verschillende functionarissen niet uit elkaar houden. Mij is ooit op een ochtend plots medegedeeld dat ik onmiddellijk mijn spullen moest pakken om dezelfde dag nog te beginnen bij SHD, met behoud van uitkering. Dat heb ik geweigerd en toen ben ik vervolgens naar huis gestuurd, tegen mijn wil in. Alles bij elkaar ben ik me niet beter gaan voelen bij De Rotonde. Ik ben bang en voel me bedreigd. Het is net een gevangenis.” En: “De medewerkers zijn regelmatig niet respectvol. Zelf nam ik een keer een zithouding aan (vanwege rugpijn) die de begeleiders niet beviel. Toen trokken ze gewoon de stoel onder me vandaan. Hoe bot kun je zijn?”

De SP-onderzoekers viel het op hoe vaak de bijstandsgerechtigden met wie ze spraken, onafhankelijk van elkaar De Rotonde omschrijven als “een gevangenis”. Het is frappant dat gemeente-ambtenaren zelf ook een relatie met gevangenissen leggen. De onderzoekers vroegen hen of er door de activiteiten van De Rotonde verdringing plaatsvindt van regulier werk. Daarop antwoordde een ambtenaar: “Werk dat verricht wordt bij De Rotonde, zou ook naar lagelonenlanden, sociale werkvoorziening of gevangenissen kunnen gaan. Het betreft eenvoudig productiewerk.”

Bovendien worden er met dwangarbeiders nare psychologische spelletjes gespeeld. “Je wordt door De Rotonde uitgetest. Toen ik er twee weken werkte, zei iemand tegen me dat ik volgende week op sollicitatiegesprek kon bij een winkelketen. Ik ben enthousiast ingegaan op het voorstel. Daarna heb ik er helemaal niets meer van vernomen, niet eens dat het niet door kon gaan of zo. Later hoorde ik van anderen dat ze iets vergelijkbaars hadden meegemaakt aan het begin van het traject. Het was een test.” Een ander: “Er wordt soms vreemd met je omgegaan. Ik had een sollicitatiegesprek bij een zorgaanbieder, maar kreeg geen baan omdat er geen formatie meer was. Toch hadden ze het gesprek door laten gaan op verzoek van de gemeente, kreeg ik achteraf van de organisatie te horen. De Rotonde wist dus dat er eigenlijk helemaal geen baan was te vergeven. Zo ga je toch niet met mensen om?” Weer een ander: “Ik zie De Rotonde als een straf omdat ik geen werk heb en geen baan kan vinden. Het is echt wel zo dat ik kan werken, maar er is gewoon niks op het moment. Meer uitdaging, stimulering, meer je hoofd moeten gebruiken zou me al meer helpen. Ik vind de omgeving kunstmatig, je leert er niets. Zet me in een echte werkomgeving, administratief of logistiek, dan kom ik tenminste verder. Ik heb niet het idee dat ik dichter bij echt werk kom zo. Volgens mij is De Rotonde juist heel slecht voor mijn cv. Ik probeer positief te blijven, maar ik voel me niet op waarde geschat en gecriminaliseerd.”

Kritiek uiten is zeker niet vanzelfsprekend. Een FNV-er zegt daarover: “Ook wij ontvangen regelmatig klachten over De Rotonde. Mensen voelen geen energie door het traject. Zij klagen over gebrek aan perspectief en de slechte communicatie en bejegening door de begeleiders. Je ziet ook dat mensen voorzichtig zijn, ze zijn bang dat er gekort wordt op hun uitkering.”

Aanbevelingen

De SP-afdeling verbindt aanbevelingen aan haar onderzoek. Die klinken soms teleurstellend bekend in de oren. Zo zouden er bij werkgevers leerwerktrajecten, proefplaatsingen en werkervaringsplaatsen losgepeuterd moeten worden. Toch is de SP wel alert op het misbruik dat bazen daarvan kunnen maken. Men stelt er dan ook voorwaarden aan: er moet geen sprake zijn van verdringing van regulier werk, er moet een reële kans op een baan zijn en er moet ook echt iets te leren zijn. Bij leerwerktrajecten zou de focus verlegd moeten worden van het bemachtigen van een baan naar het behalen van een vakdiploma in een kansrijke richting.

De SP vindt de periode van zes maanden dwangarbeid bij De Rotonde te lang. Binnen een maand kan het beeld over een bijstandsgerechtigde al voldoende worden bepaald. Het lijkt erop, zo merken de onderzoekers scherp op, “dat mensen worden vastgehouden in het traject uit gebrek aan een uitstroomalternatief en om de bijstandsgerechtigde de druk van de gemeente zo lang en sterk mogelijk te laten voelen, in de hoop dat zij zo eerder de bijstand zullen verlaten. Een dergelijke strategie, of deze nu bewust of onbewust wordt ingezet, gaat niet werken. Of wellicht ligt er toch ergens een gedachte van tegenprestatie achter het lang vasthouden van mensen in trajecten. Een dergelijke gedachtegang verwerpen wij. Naast het feit dat daarmee de gedachte van arbeidsinschakeling wordt losgelaten, is de waarde van een ’tegenprestatie’ als servetjes vouwen voor een vijfsterrenhotel moeilijk hard te maken.”

Een van de aanbevelingen is problematisch. De SP pleit ervoor om “de duur van een gemiddeld traject bij De Rotonde” terug te brengen tot maximaal tien tot twaalf weken. Hoewel dat een verbetering zou zijn ten opzichte van de huidige situatie, gaat de partij daarmee wel akkoord met minder lang dwangarbeid. Principiëler en strijdbaarder zou zijn om elke vorm van dwangarbeid te verwerpen. Want ook een beetje dwangarbeid verdringt regulier werk en maakt bijstandsgerechtigden rechteloos.

Nachtmerrie

De SP dringt erop aan om de arbeidsomstandigheden van de dwangarbeiders direct te verbeteren. Helaas roept de partij niet op om De Rotonde te sluiten, al was het maar zolang de arbeidsomstandigheden onder de maat zijn. Zo’n eis zou flink wat meer druk op de Rotonde zetten. De slechte arbeidsomstandigheden zijn trouwens ook officieel vastgesteld door Van Mun Advies tijdens het RI&E-onderzoek over De Rotonde. Terecht vraagt de SP vraagt zich af “of de samenwerking met Van Heeswijk Educatie BV, die contractueel verantwoordelijk is voor de productie en het gebouw, nog wel gecontinueerd moet worden. Tegelijkertijd mag het college ook de hand in eigen boezem steken.”

Nogal obligaat pleit de SP voor meer “maatwerk”, meer verschillende “modules” die bijstandsgerechtigden moeten kunnen volgen in plaats van de eenheidsworst van nu bij De Rotonde. En er moet een onafhankelijke vertrouwenspersoon komen voor dwangarbeiders en andere bijstandsgerechtigden. Die vertrouwenspersoon zou de positie van bijstandsgerechtigden moeten versterken ten opzichte van de bureaucraten van de gemeente en de werkbegeleiders bij De Rotonde.

De rapportage geeft inzicht in de machtsstructuren in en rond De Rotonde en neemt de beroerde positie van dwangarbeiders serieus. Uit het onderzoek blijkt dat de SP-afdeling goed door heeft wat het voor bijstandsgerechtigden betekent om met dwangarbeid gedisciplineerd en klein gehouden te worden. Het onderzoek laat de grote kloof zien tussen de ervaringen van de dwangarbeiders zelf en de mooie verhalen in de opgesmukte beleidsstukken over reïntegratieprojecten. Zoals een dwangarbeider aangeeft: “Het resultaat van het traject is dat mijn motivatie alleen maar minder is geworden. Ik heb helemaal niet het gevoel vooruit gegaan te zijn, of dichter bij een baan te zijn gekomen. Ik heb maar één woord voor De Rotonde: het is een nachtmerrie.” De aanbevelingen van de SP-afdeling zijn, mede door het in principe akkoord gaan met drie maanden dwangarbeid, onvoldoende om die nachtmerrie te doen verdwijnen. Elk uur dat gratis gedwongen gewerkt moet worden, blijft immers onacceptabel. Dwangarbeiders zullen altijd, als hen echt de keuze wordt voorgelegd, voor het productiewerk dat ze doen gewoon betaald willen worden en daar reguliere arbeidsrechten bij willen hebben. En dat is precies waar de opkomende beweging van dwangarbeiders en hun sympathisanten van onderop voor strijden.

Jeroen Breekveldt