De juridificering van de samenleving

Geplaatst op door

“Extinction Rebellion (XR) heeft op tientallen plekken in Den Haag bus- en tramhokjes opengebroken en daar posters opgehangen. Daarop wordt opgeroepen tot deelname aan een nieuwe blokkadeactie van de A12, komende zaterdag”, schreef de NOS vanochtend. Ludiek, speels, en een beetje ongehoorzaam. Deze postercampagne is het toppunt van onschuld, maar de reactie erop laat zien hoe moraal en regels in dit land met elkaar verward worden.

De NOS: “Volgens reclamebedrijf Global, exploitant van de bus- en tramhokjes, is geen schade ontstaan. ‘Wij gebruiken een sleutel om de reclamevakken open te maken, die hebben zij vast ergens verkregen’, aldus een woordvoerder.”

Allereerst: welke regels zijn overtreden? Het gaat hier vooral om het eigendomsrecht van het reclamebedrijf. Dat heeft XR “aangetast” door met een sleuteltje de advertentiezuilen te openen en hun eigen posters op te hangen. Daarbij is geen schade ontstaan (er is niets kapot).

Daarnaast roept de poster (mogelijk) op tot deelname aan een verboden demonstratie. Dat zou opruiing kunnen zijn, maar aangezien XR dat constant doet, ga ik daar niet verder op in. Hierbij roep ik trouwens ook op om aankomende zaterdag de A12 mee te bezetten.

De NOS noemt het een “illegale” postercampagne, maar het is goed om je te realiseren hoe beperkt die illegaliteit eigenlijk is. Het gaat vooral om dat eigendomsrecht, omdat de eigenaar geen toestemming heeft gegeven. Daarbij gaat het niet (per se) om de inhoud.

Lange tijd is openbaar posteren een heel gebruikelijke manier geweest om mensen te bereiken, zowel met reclame als met politieke boodschappen. Om ervoor te zorgen dat niet de hele stad werd beplakt, werd wildplakken verboden en werden aanplakzuilen geïnstalleerd.

Zeker sinds de jaren negentig zijn er veel minder publieke plakplaatsen beschikbaar. In Leiden zijn ze veelal weggestopt in onzichtbare hoekjes. De zichtbare plakplaatsen, zoals die van Global, worden nu duur verkocht. Onbetaalbaar voor veel ideële organisaties.

De resterende Leidse ‘legale’ plakborden worden veelal volgeplakt met commerciële reclame, ook al staat er nadrukkelijk boven vermeld dat juist dat ‘verboden’ is.
De gemeente Leiden onderneemt er niets tegen dat zelfs op de laatste ‘legale’ plekken commerciële troep politieke boodschappen verdringt.

Hoe maken die bedrijven gebruik van hun dure plakrecht? Reclames voor gokverslaving, ongezond eten, seksisme en het groenwassen van de fossiele industrie. Zijn we oprecht blijer met dit soort reclame dan met een demonstratieoproep van XR?

En dáár zit het hem: “het gaat niet om de inhoud, maar regels zijn regels!” Dat is het gevolg van de juridificering van alles. Men kijkt niet meer naar de inhoud. Het gaat om regels: eigendomsrecht, de reclamecode, netjes toestemming vragen, niet buiten de lijntjes kleuren.

Als je er even over nadenkt, zou ieder redelijk mens zeggen dat de XR-posters te onschuldig zijn voor woorden. Een paar grote bedrijven (die hun geld terugkrijgen) hebben ff niet kunnen adverteren. So what. Maar er zijn zeker mensen die er anders over denken.

Want waar de een een ludieke actie ziet, ziet de ander “terrorisme”. Er wordt een “grens” overgegaan, waarbij die grens schijnbaar het eigendomsrecht is. Deze mensen geven niet zozeer om regels, maar willen XR aangepakt zien, en grijpen naar alle “regels” die ze kunnen bedenken.

Zeker in de strijd tegen fossiele brandstoffen is dat erg makkelijk. Wat Shell doet, is namelijk “volgens de regels”, en demonstraties tegen Shell zijn “illegaal”. Dan hoef je het niet meer over de inhoud te hebben (Shell overtreedt natuurlijk meerdere mensenrechtenverdragen, maar hé!).

Mensen vinden het misschien vreemd dat ik als jurist hier zo zit te nuanceren. Maar juist juristen weten (of horen te weten) dat niet alle regels even belangrijk zijn, en dat er nog zoiets bestaat als redelijkheid en billijkheid. Dat niet elke overtreding hel en verdoemenis is.

Dit is een probleem waar we steeds vaker tegenaan lopen. Er is steeds minder ruimte voor medemenselijkheid en moraliteit in de politiek. Een moreel kompas brengt je niet ver in de wereld van toeslagenouders, privatisering, gesloten jeugdzorg en vluchtelingenquota.

En naarmate moraliteit er minder toe doet, zoeken mensen hun toevlucht in regels. Dit is illegaal, dat mag niet, daarvoor is geen toestemming. Terwijl juist door wet- en regelgeving moraliteit terzijde wordt geschoven. Je speelt dan het spel van de tegenstander.

Het resultaat is een samenleving onder het motto “de wet is de wet, bevel is bevel” waar mensen niet meer nadenken over regels en wetten. Waar “verboden demonstraties” niet kunnen, want ze zijn nu eenmaal door het bevoegd gezag verboden. Meer nadenken is niet nodig.

Een eerlijke, egalitaire samenleving vereist dat we er een moraliteit op nahouden van medemenselijkheid, solidariteit en rechtvaardigheid. En dat we niet constant onze toevlucht zoeken tot boekjes met wetten en regels, die we zonder context interpreteren zoals we willen.

We zijn als samenleving ver heen, en juist ongehoorzame bewegingen als Extinction Rebellion moeten ons eraan herinneren dat er nog iets hogers is dan wet- en regelgeving. Dat we niet op onze handen hoeven te zitten, omdat elke vorm van effectieve kritiek illegaal gemaakt is of wordt.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)